Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2004 (nrs. 105-108)

[p. 80]

Tijs Goldschmidt
Dit woord heeft zeven letters: nowhere

Het is ruim twintig jaar geleden dat ik de zeemanskroegen in Dar es Salaam bezocht om greep te krijgen op het Afrikaanse continent. Ik kende niemand in deze stad, maar had, vlak voor mijn jarenlange vrijwillige ballingschap, een film van Pasolini gezien die in Dar es Salaam was opgenomen. De stemming in die film was me bijgebleven en daarnaar ging ik op zoek in de havens en buitenwijken. Dat ik in Dar es Salaam bleef hangen, in plaats van door te reizen naar het achterland waar ik als bioloog zou gaan werken, kwam doordat de Nederlandse ambassade steeds dicht was en ik een brief nodig had met een stempel van onze regering om in aanmerking te komen voor een verblijfsvergunning. Zonder zo'n residence permit had het geen zin af te reizen naar mijn standplaats Mwanza bij het Victoriameer.

Het was om gek van te worden. De ene dag was de ambassade dicht omdat prins Bernhard in de buurt op safari moest, de volgende dag omdat een profeet op Zanzibar een glimp van de nieuwe maan had opgevangen en de derde dag leverde de ambassade opnieuw geen diensten, omdat de lift uit de liftkoker was gestolen. Wilde je erachter komen wanneer de ambassade weer geopend zou zijn, dan zat er niets anders op dan je te begeven naar de jachtclub, of een van de bewaakte stranden waar vrijwel uitsluitend blanken, Indiërs en hoogstens nog enkele welgestelde Afrikanen kwamen. Daar trof je dan altijd wel iemand van de ambassade die je vriendelijk vertelde wanneer hij weer present zou zijn.

Met het gros van de lokale ‘klotenklappers’ en ‘kokosnotenklimmers’ liet het ambassadepersoneel zich zo min mogelijk in. De meesten onder hen, durf ik wel te beweren, zagen vanaf hun eerste dag in Dar es Salaam al uit naar een volgende standplaats met een milder klimaat, golfbanen met netter geschoren gras en een positie met nog betere financiële perspectieven. Ze hadden het vochtige en hete Dar es Salaam in de geest alweer verlaten nog voordat ze er goed en wel waren geland. Dit is lang geleden en mogelijk is er veel veranderd, maar het zou me verbazen als niet ook het huidige ambassadepersoneel Tanzania als ‘the middle of nowhere’ zou typeren.

Wanneer de ambassade dan eindelijk een dag open was, kwam natuur-

[p. 81]

lijk iedereen tegelijk en moest je er urenlang wachten. Het zou me plezier hebben gedaan als ik destijds uitzicht had gehad op een tuin met een verrassend beeld, maar daarvoor was geen plaats op de zoveelste verdieping van de wolkenkrabber waarin de ambassade toen nog gevestigd was. Een beeld als dat van Marc Ruygrok, onlangs geplaatst in het atrium van het splinternieuwe ambassadegebouw, had me toen een zetje kunnen geven. Het is een letterzuil die is opgetrokken uit de woorden somewhere, elsewhere, anywhere en nowhere, en dat zou me zeker bewuster hebben gemaakt van het gevoel van ontworteling dat me, zoals zovele immigranten, ongemerkt had bevangen: voorlopig afgesneden te zijn van het dagelijkse contact met familie en vrienden en geen flauw idee hebben wat je de komende jaren te wachten staat.

Terugdenkend aan het lange wachten op de ambassade, zie ik ook het boekje weer voor me dat ik in die eerste maanden altijd bij me droeg. Het was een soort Wat en hoe in het Ki-Swahili. Dat ademde eenzelfde koloniale atmosfeer als er op de ambassade heerste. Lang voordat je had geleerd hoe je hulp moest vragen bij een malaria-aanval, wat buitengewoon nuttig was om te weten, kon je een ober al vermanend toespreken: ‘kuna inzi kwenye supu yangu’ (er zit een vlieg in mijn soep) en was je in staat te vragen: ‘unaweza kuosha gari langu la mchezo’ (wilt u mijn sportwagen wassen?). Veel Tanzanianen hadden dat laatste met alle plezier willen doen, alleen was er in dit rigide socialistische land al in geen jaren meer een sportwagen te bekennen geweest. Gelukkig leerde je door het bestuderen van Wat en hoe ook zinniger dingen, zodat ik nu over het woord nowhere kan zeggen: ‘neno hili lina herufu saba’ (dit woord heeft zeven letters).

Waar was ik in godsnaam terechtgekomen, ‘mimi niko wapi’ (Ki-Swahili voor ‘waar ben ik’), schoot het meermalen per dag door me heen. Door de Tanzanianen werd ik bekeken als een mzungu, een verdoolde rijkaard die te ver van zijn stamleden was afgedwaald. Iemand met wie wel iets mis zou zijn, want waarom zou je anders familie en vrienden jarenlang in de steek laten. Dat ik zo bekeken werd, kreeg ik pas jaren later in de gaten.

De Nederlandse ambassade is een onvermijdelijk kruispunt voor wie van Tanzania naar Nederland of vice versa reizen wil. Niemand die er tegenwoordig een bezoek brengt, kan om de imaginaire wegwijzer van Ruygrok heen. Overdag is het beeld te bezichtigen en kun je er kleurige vlinders op zien neerstrijken die een zekere voorkeur lijken te vertonen voor de W van het woord where die ten opzichte van het resterende here een kwartslag is gedraaid. Omstreeks twaalf uur 's middags gebeurt er iets bijzonders. Dan staat de zon recht boven de zuil, zodat hij wordt uitgelicht als Marlene Dietrich op de bühne. De zee van licht die met ijzeren

[p. 82]

regelmaat (seizoensverschillen in belichting zijn hier miniem) zo precies over het beeld wordt uitgestort, zou in de prehistorie waarschijnlijk zijn aangegrepen om een eredienst voor de goden te houden. Het is een dagelijkse, maar toevallige hommage aan het beeld, want noch de architecten noch Ruygrok zelf hadden daar rekening mee gehouden. 's Nachts, lang nadat de zon is ondergegaan, voel je het beeld nog steeds. Dan stralen de zware metalen letters een warme gloed uit.

Op de jaarlijkse receptie die ter gelegenheid van koninginnedag werd gegeven, trof je vooral monarchisten, maar zeker ook jenever- en haringminnende republikeinen. Haring met uitjes, door de klm vanuit Nederland ingevlogen, die je kon eten met prikkertjes waaraan een papieren Nederlands vlaggetje was bevestigd. Hollandse meisjes, zwetend in Volendammer kostuum, deelden de haring rond en hadden het even warm als geharnaste kruisridders in de woestijn. Culturele eigenaardigheden waren bij deze gelegenheden zo sterk aangezet dat je haast zou vergeten dat er tussen mensen genetisch nauwelijks verschillen bestaan, wat een sterke aanwijzing is dat de homo sapiens in Afrika zijn oorsprong heeft. ‘Homo anywhere’ zou een veel betere benaming zijn dan homo sapiens voor onze soort, die 100.000 tot 200.000 jaar geleden afsplitste van de vooroudersoort en die zich inmiddels tot in de verste uithoeken van de aarde heeft verspreid. Niet ver van Dar es Salaam, in Ethiopië, is enkele maanden geleden een schedel gevonden van een soort mensachtige, ik noem hem voor het gemak ‘homo elsewhere’, die opvallend veel typisch menselijke kenmerken met ‘homo anywhere’ gemeen heeft: de lichaamsbouw (rechtop lopend als een mens), een vergelijkbare schedelinhoud, een plat aangezicht en weinig geprononceerde wenkbrauwbogen. Hij leefde in een omgeving die meer weg had van een druk met wild bevolkt park dan van de woestijn waarin hij door het team van de Amerikaanse paleontoloog Tim White werd opgegraven. Deze mensachtige, mogelijk een ondersoort van homo sapiens, zou op een receptie van de Nederlandse ambassade in Dar es Salaam niet eens zijn opgevallen. Of deze ‘homo elsewhere’ ook beelden maakte, is niet bekend, maar er zijn wel sterke aanwijzingen gevonden dat er begrafenisrituelen plaatsvonden. Geen enkele aap doet dat, al duiken er in Afrikaanse kranten regelmatig berichten op over apen die een dode soortgenoot zouden hebben begraven. Die berichten zijn bij nader inzien altijd terug te voeren op lokale mythen en legenden. Betrouwbare ooggetuigenverslagen, foto's of films ontbreken.

Het maken van beelden zou heel goed kunnen zijn begonnen als onderdeel van het begraven van doden. Het afbakenen van een plek, iets krassen in een schedel, de plek markeren met sansevieria's en stenen. Dat is een beeld. Wij associëren de sansevieria met een burgerlijk interieur, een

[p. 83]

vensterbank met witte vitrage en een witte namaakeend, maar het is de plant waarop onze verre voorouders ooit zijn ingeprent. Wie weet verlangt iemand die zo'n plant achter zijn raam zet nog altijd onbewust terug naar het bestaan in de met sansevieria's begroeide Olduvai Gorge waar de tweevoetige homo habilis twee miljoen jaar geleden rondliep, maar waar ook allerlei recentere aapmensen rondstruinden.

De evolutie van mensachtigen was geen lineaire ontwikkeling zoals het in educatieve schema's vaak is voorgesteld. ‘The Great Chain of Being’, met aan de linkerkant van het schema een primitieve aap die zich via vele tussenstadia ontwikkelt tot het voorlopig hoogtepunt van beschaving, een fundamentalistisch christelijke Amerikaan die niet in evolutie gelooft. Dat beeld is misleidend. Twee miljoen jaar geleden liepen er alleen al in Kenia vier, vijf, of zes verschillende aapmensen rond, allen rechtoplopend, harde knollen etend, jagend op wild en begiftigd met een flinke herseninhoud: h. nowhere, h. somewhere, h. everywhere, h. elsewhere en de voorloper van homo anywhere. Wie weet was dat h. elsewhere of h. everywhere? Alleen de verre voorouders van homo anywhere verlieten Afrika, zwermden uit over de wereld, ontwikkelden taal en maakten beelden. Uit die beelden (ideogrammen, hiërogliefen) ontstond het alfabetisch schrift waarmee beelden kunnen worden opgeroepen. En ten slotte maakten leden van h. anywhere, zoals Marc Ruygrok, weer beelden uit zware metalen letters voor mensen die wachten op een visum of verblijfsvergunning en alle tijd krijgen om te mijmeren over waar ze vandaan komen, waar ze zijn en waarom ze daar zijn.