Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2003 (nrs. 101-104)

[p. 39]

Willem van Toorn
Gesprek met Hock Khoe, fotograaf

Kleine ondernemers in Kashgar 1 (orgineel in kleur)

Hock Khoe (Singapore 1950) woonde de eerste zes jaar van zijn leven in Calcutta. Daarna verhuisde hij naar Nederland, waar hij de volgende 22 jaar zou blijven. Hij studeerde biologie aan de Universiteit van Amsterdam en werkte na zijn doctoraal examen anderhalf jaar aan hersenonderzoek in het Academisch Ziekenhuis van de universiteit, in opdracht van nwo.

In 1978 besloot hij van beroep te veranderen om meer te kunnen reizen. Hij verhuisde naar Londen om zich te gaan toeleggen op de fotografie; om de techniek te leren werkte hij een jaar als assistent van fotograaf John Lawrence, waarna hij zich als zelfstandig fotograaf bezig ging houden met projecten over architectuur, ruimtelijke ordening en visuele communicatie op straat. Zijn werk was vaak geïnspireerd door dat van Walker Evans en door de toen nieuwe stroming New Topographics.

In 1984 begon hij aan een serie lange reizen, voornamelijk naar Azië, waarbij hij het grootste deel van de tijd doorbracht in de Chinese minderheidsgebieden Tibet en Xinjiang. In Tibet bezocht hij de heilige berg Kailash toen daar een belangrijk boeddhistisch festival (Wesak) plaatsvond. Foto's van die tochten bracht hij samen in A Pilgrimage to Mount Kailash, Tibet.

Na de Aziatische reizen fotografeerde hij twee jaar de woestijnen in het westen van de vs, wat resulteerde in fotoseries als ‘Desert romance’, ‘Red Rock Canyon’ en ‘The Valley of Fire’.

Hock Khoe ging in stereo fotograferen toen hij in de periode 1998-2000

[p. 40]

vele malen de oasestad Kashgar in het uiterste westen van China bezocht voor het project ‘Kleine ondernemers in Kashgar rond de millenniumwisseling’. In 1999-2000 kwam een ander stereoproject tot stand: ‘Life on Mars’, foto's uit de woestijn van Nevada.

Kleine ondernemers in Kashgar 2 (orgineel in kleur)

Hock, volgens mij fotografeerde je al geruime tijd voordat je de stereofotografie ontdekte. Wanneer was dat? Behoorlijk laat: ik fotografeerde al twintig jaar. Ik was bezig met een project in China, over kleine ondernemers. Maar als ik mijn foto's zag, ontbrak er steeds wat. Wat daar aan de hand was, had een enorme dynamiek, maar als ik dan thuiskwam en de foto's bekeek, gaven die dat niet weer. Ik heb eerst gedacht dat ik het met video moest gaan proberen, met geluid erbij, maar dat was het ook niet. Nu had ik toevallig een keer op een rommelmarkt zo'n stereocamera gekocht en die had ik meegenomen op een volgende reis naar China. En toen ik dat zag, wist ik meteen dat dit precies was wat ik zonder het te beseffen had gezocht: die wonderlijke diepte, waarbij je letterlijk het beeld ingezogen wordt. Een bijkomend effect is ook, dat je er langer naar kijkt doordat je zo in de scène bent. Een klacht van veel fotografen die boeken maken is, dat mensen daar toch vaak snel doorheen bladeren en dan zeggen mooi, mooi, mooi, mooi.

Wat is het dan precies dat je ziet? In wezen is het toch hetzelfde beeld? Ik heb het idee dat het te maken heeft met de kunstmatigheid. Stereo zoals je in foto's maakt, heeft niet de echtheid van stereogeluid, dat van links en rechts komt. De illusie van diepte ontstaat in je hersenen, die geven als het ware een interpretatie van wat die twee beelden betekenen. Ik denk dat je daardoor intensiever moet kijken.

[p. 41]

Je ondergaat, als je in zo'n kijker kijkt, een illusie van totale echtheid, maar als je goed kijkt zie je dat de dieptewerking anders is dan in de werkelijkheid. O ja, het is helemaal niet hetzelfde. Wat dat betreft verschilt het evenveel van de werkelijkheid als de tweedimensionale foto. Daarom had ik het net ook over de werking van de hersenen. De oorzaak van de illusie is dat je hersenen iets herkennen uit het verleden, er zit eigenlijk een soort archief in je hersenen. O ja, zeggen die, als dit het verschil is tussen wat het linker- en het rechteroog zien, dan moet het wel diepte zijn. Je ziet het alleen omdat je een referentiekader hebt. Als je nog nooit stereo had gezien in de werkelijkheid, zou je het niet kunnen zien. Het doet een beroep op je geheugen.

Live on Mars 1 (orgineel in kleur)

Ben jij er zelf anders door gaan kijken? Ja, omdat er wat fototechniek betreft veel verandert. Je hoeft bijvoorbeeld geen separatie te maken tussen voor- en achtergrond. Als je met een telelens werkt voor een ‘gewone’ foto, kun je de voorgrond scherp maken en de achtergrond onscherp, dan zie je dat iets voor iets anders staat. Dat is bij stereofotografie helemaal niet aan de orde. Je wilt, en kunt, alles gewoon heel erg scherp hebben. En je kunt op een heel andere manier fotograferen. Hoe meer rommel je bij wijze van spreken op de foto hebt staan, hoe interessanter hij wordt. Dat bleek ook te zijn wat ik qua beeld in China zocht. Het is er zo'n rommel: iemand stalt zijn eigen rommeltje uit zonder zich van de verder ongelooflijk rommelige omgeving iets aan te trekken. Op een gewone foto zag je dat niet.

Wat mij fascineert is dat er iets met je blik gebeurt. Ik heb bijvoorbeeld gefascineerd gekeken naar de reeks boeken met stereofoto's die de nazi's hebben laten maken van belangrijke gebeurtenissen in het Derde Rijk, bijvoorbeeld het bezoek van Hitler aan Mussolini. Ik

[p. 42]

vroeg me steeds af: waarom zie ik het nu anders dan op de ‘gewone’ foto's waarvan ik er duizenden gezien moet hebben. Hoe komt het dat ik nu zie dat er modder op de laarzen van Mussolini zit, dat al die Romeinse gebouwen waar ze voor staan vol barsten zitten, dat het plaveisel overal gescheurd is en dat een deel van het imposante decor nep is, karton? Waarschijnlijk doordat ze veel scherper zijn, en doordat je werkelijk met twee ogen ziet. De optelsom van wat elk oog ziet is meer dan wat een 2D-foto kan bieden. Op een tweedimensionale foto zien allebei de ogen precies hetzelfde. Behalve het verschijnsel van de illusoire diepte interpreteren je hersenen waarschijnlijk op een andere manier wat er aan de hand is. Het mooie van de driedimensionale fotografie is, dat je onderdeel van de scène bent geworden. Het is eigenlijk vreemd, dat het niet de norm voor fotografie is. 3D-geluid is gewoon geworden, maar voor beeld geldt dat niet, terwijl we toch heel visuele wezens zijn.

Live on Mars 2 (orgineel in kleur)

Je hebt natuurlijk wel altijd een technisch hulpmiddel nodig om het te kunnen zien, al is het nog zo'n simpel brilletje. Daar staat tegenover dat nog tijdens de Tweede Wereldoorlog mensen eindeloos met zo'n brilletje in een boek hebben zitten kijken naar de Operatie Barbarossa of Hitler en Mussolini op het Forum.

Er zijn heel veel systemen geprobeerd, en veel ervan zijn weer verworpen of in onbruik geraakt. In de jaren vijftig was er ineens een opleving met die view-masters, vooral in Amerika. Ja, je hebt een hulpmiddel nodig, maar dat heb je ook voor videofilm of dvd, of driedimensionaal geluid.

Je moet verrassende ontdekkingen hebben gedaan, toen je met stereofoto's begon.

Ja, die eerste keer in China ontdekte ik allerlei verrassende dingen over het po-

[p. 43]

tentieel van de techniek. Een simpel voorbeeld: ik stond op straat naast een rioolgeul die ze aan het graven waren. Op een 2D-foto zie je niet hoe diep die is. Op de stereofoto zie je, met een gevoel dat je erin kunt vallen, dat hij meer dan een meter diep is. Je krijgt dus andere informatie. Toen ik me erin ging verdiepen, kwam ik erachter dat die spionagevliegtuigen, die U2's of zo, ook in stereo fotograferen. Dat is logisch, als je het eenmaal weet: pas op een stereofoto kun je zien hoe hoog een object is. Ook de Marsverkenner fotografeerde in stereo. Tot mijn verrassing werd er voor technische en wetenschappelijke doeleinden heel veel in 3D gefotografeerd.

Overigens, ik noemde net die view-masters; die hebben voor een deel de stereofotografie een slechte naam bezorgd, door heel overdreven, sensationele beelden vol effectbejag te bieden. Vaak dragen die beelden niet veel bij aan wat je ziet. Je moet iemand iets laten zien waar hij wel naar toe wil.

New Kashgar 1 (orgineel in kleur)

Een foto van een giraf in 3D is op zichzelf niet interessanter dan een platte foto van een giraf.

Het wordt interessant als je een giraf in zijn omgeving ziet. Dan moet je hem ook niet isoleren, maar zorgen dat er veel dingen omheen zijn. Er komt dus nogal wat bij kijken; je moet je steeds afvragen wat het kan toevoegen, en hoe je dat dan doet.

Hoe komt het dat het allemaal scherp is?

Dat is een technische kwestie. Je moet heel zwaar diafragmeren, zoals dat heet. Als je het diafragma heel klein maakt, is de scherptediepte heel groot, dan is de foto van voor tot achter scherp. Dat willen heel veel fotografen in 2D natuurlijk juist niet, omdat zij het moeten hebben van de dieptewerking die je bereikt met een scherpe voorgrond en een onscherpe achtergrond, of omgekeerd.

Men is trouwens vooral in Nederland

[p. 44]

vaak argwanend, men denkt dat het alleen om het effect gaat. Daarom vind ik het een voorwaarde dat een foto ook in mono interessant is. Hij mag niet schijnbaar interessanter worden door de stereowerking.

New Kashgar 2

Kom je die achterdocht vaak tegen? Dat mensen denken, ach, dat kunstje?

Zeker. Een paar jaar geleden was ik in Arles, daar is zo'n bijeenkomst over fotografie, waar je met collega's over foto's praat. Ik had wat van die stereofoto's meegenomen, maar daar wilden ze pas naar kijken als ik ze uit de kijker haalde. Dan konden ze zien of het interessante foto's waren. Ze voelen zich vaak genept, alsof het niet meer dan een trucje is. De ‘gewone’ foto is natuurlijk ook nep, ook een trucje, maar dat realiseren ze zich niet meer.

Behalve in China heb je ook in Amerika, in de woestijn gefotografeerd. Daar gaat het niet om rommeligheid. Vaak zie je maar een piepklein plantje in een totaal onvruchtbare wereld.

Daar gaat het inderdaad juist om die minuscule tekens van leven. Een paar druppels water achtergebleven in een scheurtje in een rots zijn vaak al genoeg om zaad te laten ontkiemen. Op een 2D foto zie je die plantjes helemaal niet, omdat ze wegvallen tegen de achtergrond. In 3D komen ze naar je toe.

Je hebt je veel beziggehouden met de techniek van het kijken naar stereofotografie.

Ja, dat vond ik een voorwaarde, dat je het ook groot moest kunnen zien. Dat is toch nodig om je werkelijk onderdeel te kunnen voelen van de scène. Ik wilde dat er forse afdrukken aan de muur zouden kunnen hangen, en dat je daar via een kijker werkelijk in het tafereel kon komen. In Californië heb je een museum dat zich toelegt op stereofotografie, maar ik was niet onder de indruk van wat ze daar hadden, dus ik ben het zelf

[p. 45]

gaan ontwikkelen. Je moet ervoor kunnen gaan staan en het ook echt zien als je twee werkende ogen hebt. Nu is er iets uitgekomen wat ik zelf wel mooi vind. Ik kan foto's aan de muur hangen van een meter breed, en het systeem is zo gemaakt dat het ook nog verder vergroot kan worden.

Wat voor andere plannen heb je nog, voor onderwerpen die per se in stereo moeten?

Er zijn nog heel veel andere ideeën die moeten worden uitgevoerd. Voor één ervan kan ik gewoon in Amsterdam blijven. Die heet ‘Rokende vrouwen’. Rook is fantastisch in stereo. Rook en regen zijn twee dingen die in twee dimensies niet worden weergegeven.

Een bril voor het bekijken van de stereobeelden kan voor € 5 besteld worden door een brief met daarin uw naam en adres zodat het als adreslabel gebruikt kan worden en een bankbiljet van € 5 o.v.v. No. 1106 Stereolens Typ A te sturen naar:

Peter Kaiser, perspektrum 3D-shop, Kontumazgarten 20, 90249 Nürnberg, Duitsland. www.perspektrum.de

Stereo-installatie