Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2003 (nrs. 101-104)

[p. 104]

Abdelkader Benali
Er was eens ... een couppoging

Het echte verhaal is al indrukwekkend genoeg. Juli 1971 plegen militairen uit de legertop een staatsgreep. Aanleiding is de nietsontziende manier waarop Koning Hassan ii het land onder de knoet heeft. Sinds zijn troonopvolging heeft hij door middel van een aantal grondwetsher-zieningen de democratie buitenspel gezet, de oppositie de mond gesnoerd en de positie van zichzelf, de koninklijke familie en een kleine, loyale elite verstevigd. Marokko ondertussen heeft te kampen met gigantische economische en sociale problemen. Corruptie is zo wijdverbreid dat ze ‘systeem’ is geworden. Geen transactie of handeling, klein of groot, kan gedaan worden zonder steekpenning - in natura, in de vorm van vee, of het liefst: geld. De bidonvilles van Casablanca zijn een broeinest van onrust en onlusten. De aangewende gelden voor agrarische verbeteringen komen voor het merendeel alleen de exportproducten ten goede, die door de rijkste grootgrondbezitters worden verbouwd. Hassan ii is de rijkste grootgrondbezitter, maar Marokko moet haar graan importeren. In dit klimaat kon het niet uitblijven dat er iets moest gebeuren. En het gebeurde.

Het werd de mislukte couppoging van Skhirat, die in 1990 door de Franse journalist Gilles Perrault in zijn boek Een bevriend staatshoofd in detail is beschreven. Het is een journalistieke biografie over het absolute staatshoofd Hassan ii, en tegelijk een aanklacht. Hier volstaat het, te zeggen dat een aantal militairen dat de koning haatte zich schaarde achter hun leider, generaal Medbouh, om door een coup aan het corrupte systeem een einde te maken en een militair regime te installeren. Ondanks het slagveld dat ze aanrichtten, werd de koning geen haar gekrenkt. De leider van de coup, Ababou, weigert om duistere redenen hem de fatale kogel te geven. Hij verdwijnt naar Rabat. Hassan ii wordt uit de koninklijke toiletten getrokken waar hij zich met zijn gevolg had verschanst. Er gebeurt wat niemand verwachtte: de kadetten geven zich over aan de koning. Ze kussen zijn hand. Het volk spreekt over de baraka van de koning. God is de koning genadig en hoe kan het ook anders: Hassan ii vervult als afstammeling van de Profeet Mohammed de spirituele functie van leider van de gelovigen.

[p. 105]

De staatsgreep mislukt. Hassan ii is minder spiritueel als hij de verantwoordelijken laat executeren en de kadetten verbant naar de cellen van Tazmamart. De koning zelf zou later in een interview verklaren dat hij nooit heeft geweten dat de omstandigheden in de gevangenis in de Hoge Atlas zo abominabel waren. Waar de coup eindigt, begint Tazmamart.

Dertig jaar later verschijnt Een verblindende afwezigheid van licht in Nederland. Wie kent hier de historische feiten waar dit boek op stoelt nog? De mislukte coup zal zeker de krantenkoppen hebben gehaald, maar al snel aangemerkt zijn als een toestand in de derde wereld. Tazmamart, echter, werd een verboden naam in Marokko. Jarenlang was het woord omgeven met geheimzinnigheid. Het stond voor de zwaarste straf die iemand die tegen de koning opstond kon krijgen. In 1999 stierf Hassan ii en begon er een nieuw tijdperk voor Marokko met de troonbestijging van zijn zoon, Mohammed vi. Hij is populair bij het volk en onder zijn bewind kunnen de boeken verschijnen die vertellen over de jaren van repressie onder Hassan ii, de zogenaamde jaren van lood.

Tahar Ben Jelloun is een internationale schrijver en komt uit Fez. Hij publiceert in Frankrijk, in El Pais in Spanje en in het tijdschrift L'Espresso in Italië. Zijn stijl is bekend: suggestief en sensitief. Hij schrijft in het Frans. Niet voor niets verwijst hij in zijn boeken naar verhalenvertellers en allerlei mensen die de kracht van het gesproken woord hebben: hij put zelf ook uit de orale tradities. Voor hem is de werkelijkheid iets wat je in een vertelling, een sprookje kunt veranderen en dat doet hij dan ook met een soms fantastische kracht. De Europese lezer leest zijn boeken als exotische avonturen uit Duizend en een nacht; voor de Marokkaanse lezers die zijn boeken lezen - het zijn er niet veel, want analfabetisme is in Marokko torenhoog - zijn het parabels over de armoede, de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen en een aanklacht tegen onrechtvaardigheid.

Het boek van Tahar Ben Jelloun slaagt in wat het wil zijn: een hervertelling van wat een opgesloten kadet in Tazmamart heeft doorstaan. Het boek als geheel is mislukt. Fantasie als antwoord op barbaarsheid staat er op de achterflap. Verhalen vertellen als vorm van overleven. De menselijke stem als koevoet om die verblindende afwezigheid van licht te doorbreken. Bijna tweehonderdvijftig pagina's verbeelding, misschien ook als revanche op de bitterstemmende werkelijkheid van het Marokko van Tazmamart. De humane boodschap is duidelijk en Tahar Ben Jelloun bereikt zijn doel, maar om Tazmamart echt te begrijpen heb je ook de feiten nodig. Als lezer weet je nog niet waarom de kadet is opgesloten, wat hij nu concreet heeft gedaan, waar en wan-

[p. 106]

neer die staatsgreep plaatsvond. De informatie die ik boven heb geschetst komt allemaal uit het boek van Perrault. Alhoewel het niet over Tazmamart gaat, is het als journalistieke beschrijving van hoe Hassan ii de een na de andere tegenstander uitschakelt en buitenspel zet bloedstollend en overtreft het alles wat er geschreven is over het Hassan ii-regime.

Het verschil tussen journalistiek en de roman is dat in een journalistiek werk de werkelijkheid onder de loep genomen wordt en van zijn schone schijn ontdaan. In een roman kan de kale realiteit door fantasie en verbeelding omgevormd worden en een kracht krijgen die buiten het bereik van de journalistiek ligt. Wat dat betreft is Tahar Ben Jelloun mislukt, ook omdat het boek van Perrault als een thriller leest, Perrault noemt man en paard en komt met details op de proppen die zo treffend zijn, dat het overtuigt.

Door het verslag van de kadet op zijn geheel eigen wijze te fictionaliseren, krijgt Een verblindende afwezigheid van licht de mysterieuze lading van een vertelling uit Duizend en een nacht. Het is het bekende procédé van Tahar Ben Jelloun en het zou een cliché zijn als hij niet elke keer weer op zijn geheel eigen manier op deze stijlfiguur wist te varieren. Aan het woord is een stem die de nachten aan elkaar verbindt. De omstandigheden zijn hallucinerend en, omdat men enkel en alleen is aangewezen op het geheugen, op de stem, abstract. Perrault daarentegen in zijn Een bevriend staatshoofd klaagt met zijn verslag niet alleen het koningshuis, maar ook de bevriende staatshoofden van Hassan ii aan. Hij schrijft gedetailleerd en concreet over de lievelingskost van Hassan ii, over zijn gezondheid en de manier waarop hij gekleed ging, waardoor het contrast met de alledaagse werkelijkheid van Marokko alleen maar schrijnender wordt. Een paradijs in een land dat zucht onder hongersnood en mislukte oogsten. En hij doet uit de doeken hoe de corruptiepraktijken werken die een elite onsterfelijk rijk hebben gemaakt en die het land aan de rand van de afgrond hebben gebracht. Het is een onthutsend boek dat laat zien hoe het ‘humane’ gezicht van de staatsmacht met al haar tentakels de doem van haar eigen ondergang over zich afriep.

Tahar Ben Jelloun maakt van de kadet een zwartgeblakerde held. Perrault ontdoet het paleis van Hassan ii van al zijn franje en laat zien hoe het mechanisme werkt. Een verblindende afwezigheid van licht kan pas in zijn volle omvang gelezen en begrepen worden, als eerst Perrault zijn verhaal uit de doeken heeft gedaan. Jellouns boek is een chronologisch verslag, een verteld dagboek achteraf van een man die dankzij een fabelachtig geheugen en een flinke dosis geluk de hel overleeft. Het boek van Perrault vertelt hoe Hassan ii aan de macht komt, die

[p. 107]

consolideert, uitbreidt en een paradijs creëert voor de geprivilegieerden.

Zijn fabelachtige geheugen kan de kadet van Ben Jelloun gebruiken om opgeslagen verhalen te vertellen, om tegenover de tijd die tussen zijn vingers doorloopt, die bijna onzichtbaar is, een eigen, verzonnen tijd te stellen. De intrige van het boek is de langzame aftakeling van de hoofdpersoon, de wijze waarop hij het hoofd biedt aan het verlies van een vriend. En wat als een man op je afkomt is dit: de wijze waarop deze man, dag in dag uit, de ene vernedering na de andere, toch blijft ademen en voelen. Het is alsof je door een microscoop naar een insect kijkt dat aan zijn lot overgelaten onder een steen spartelt.

Waar Ben Jelloun schromelijk tekort schiet, en dit zullen vast wel meer critici gezegd hebben, is dat hij niet uitlegt dat achter Tazmamart een systeem staat, dat het systeem tegenstanders heeft en dat die tegenstanders voor hun oppositie moesten boeten. Tegenstanders met ingewikkelde namen voor iemand die niet uit Marokko komt, tegenstanders met verschillende motieven, voor een buitenstaander verwarrend. Perrault geeft de tegenstanders ogen en monden, motieven en handelingen. Hier is een journalist aan het werk die het naadje van de kous wil weten en weet. Tahar Ben Jelloun laat het individu zien in een koude cel terwijl het in zijn eigen pis en stront rondwentelt. Tahar Ben Jelloun raakt zo af en toe aan de motieven voor de soldaten om deel te nemen aan de coup. Je komt er niet achter of de soldaten begrijpen wat ze hebben gedaan. Zijn ze door hun superieuren in de val gelokt of niet? Je komt er ook niet achter of dat voor Tahar Ben Jelloun wel zo belangrijk is. De schrijver kiest ervoor om daar geen uitspraken over te doen. Sommige kadetten lijken zich vrij te spreken als ze vertellen dat ze er per ongeluk deel van uit maakten. Hun deelname was een vergissing. In het boek vertelt een opgesloten militair dat hij op weg was naar familie en een lift meende gekregen te hebben van de soldaten. De lift eindigde in Skihrat waar hij een geweer in handen kreeg gedrukt. Wie Perrault leest, ziet dat het meer dan alleen maar een toevalligheid was.

De verteller van Ben Jelloun haalt herinneringen op aan zijn vader, een hoveling, een zeer intelligente man, van wie de militair zijn fabelachtige geheugen heeft geërfd. Zijn vader is tot iemand geworden die de koning vermaakt, een slippendrager. Een clown. Ook hier ontbreekt er een naam. Naar wie verwijst Tahar Ben Jelloun? Maar liefst vijf generaals deden mee aan de coup. Ze werden allemaal geëxecuteerd. Hun namen staan in de geheugens van veel Marokkanen gegrift. Impliciet lijkt Ben Jelloun de oorzaak van de frustratie en de haat tegenover Hassan ii van de coupplegers, bij die vaders te leggen. Zij die in dienst traden en deel werden van het geprivilegieerde volk, ontslagen van elke

[p. 108]

plicht om verantwoording af te leggen. Ze werden onderdeel van ‘het corrupte systeem’. Hassan ii zelf blijft het hele boek buiten schot. De gevangenis is niet van Hassan ii. De schaduwen die er vallen op het eerste gezicht ook niet. Nadat Hassan ii hoorde van de praktijken in Tazmamart, onderman hij actie en verbeterde de omstandigheden. Bij mijn weten bestaat Tazmamart niet meer. De schaamtevolle middeleeuwse toestand heeft voor Marokko te lang geduurd.

Wie het lijden probeert te wegen, zal nooit de juiste weegschaal vinden. Hij moet gissen, tasten, zich inleven. De aanklacht van Perrault veroorzaakte een diplomatieke rel tussen Marokko en Frankrijk. Hassan ii wilde het boek uit de handel genomen zien worden, het boek was en is misschien nog steeds, verboden in Marokko. De onthullingen hebben ertoe bijgedragen dat organisaties, regeringen en mensen acties ondernamen om Tazmamart uit de Hoge Atlas en daarmee de wereld te helpen.

Tahar Ben Jelloun is een schrijver, iemand die in zijn achteruitkijkspiegel van de geschiedenis kijkt en beschrijft wat hij ziet. ‘Ik zal het opschrijven, of laten opschrijven door iemand anders, niet om me te wreken, maar om de buitenwereld te laten weten wat er is gebeurd, om een stuk toe te voegen aan het dossier van onze geschiedenis.’

En wat hij toevoegt aan de geschiedenis, wat zich onder het oog van de lezer voltrekt is dit: ‘Maar nu probeer ik te praten, tegen mezelf te praten om te voorkomen dat ik in slaap val en een gemakkelijke prooi word voor de schorpioenen. Ik praat, spring wat op en neer, stoot af en toe zachtjes met mijn hoofd tegen de muur, ik meen te weten waar de schorpioen zich heeft verschanst.’

Perrault lukt, wat Tahar Ben Jelloun maar ten dele voor elkaar krijgt: de poten, het gif en de broedplaats van de schorpioen, in een verhelderend ontnuchterend licht plaatsen.