Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2001 (nrs. 93-96)

[p. 95]

Willem van Toorn
Leonardo Sciascia: ieder het zijne

In een Italiaanse schooluitgave van A ciascuno il suo (Ieder het zijne) van de Siciliaanse schrijver Leonardo Sciascia wordt aan de leerlingen de denkvraag gesteld: ‘In welke zin verschilt deze roman van de “traditionele” detectiveroman?’ Het beste antwoord zou zijn: ‘In de zin dat het helemaal geen detectiveroman is, maar een genadeloos sociaal portret van Sciascia's land van herkomst; van de burgerij die al generaties lang leeft onder de heerschappij van de staat binnen de staat die de mafia is, maar die er een overlevingsstrategie van heeft gemaakt zo lang mogelijk de andere kant op te kijken als er iets ondraaglijks gebeurt.’ Maar: ‘In de zin dat er wel moorden worden gepleegd, en dat een amateur sporen gaat volgen, maar dat er geen sprake is van serieus onderzoek door de autoriteiten en dat er aan het eind van het boek geen daders zijn gepakt (al weet de lezer meer dan de politie) en dat die ook nooit zullen worden gepakt’ - dat zou ik ook wel goedkeuren als ik schoolmeester was in Italië.

A ciascuno il suo is de vertaling van het Latijnse motto ‘Unicuique suum’ dat de voorpagina siert van de Osservatore romano, de krant van het Vaticaan. Van uit die krant geknipte woorden is de boodschap geplakt die de brave apotheker Manno op een dag door de postbode krijgt aangereikt: ‘Deze brief is je doodvonnis, je zult sterven voor wat je hebt gedaan.’ Aanvankelijk is de apotheker natuurlijk geschokt, maar de postbode zegt onmiddellijk dat het een grap moet zijn, en dat zeggen ook alle vrienden: ‘Een grap.’ Ze ontmoeten elkaar, zoals ze dat al jaren doen, 's avonds op en rond de bank voor de apotheek, aan het plein met het standbeeld: don Luigi Corvaia, dokter Roscio, notaris Pecorilla, advocaat Rosello, leraar Laurana. Ze concluderen dat de anonieme dreigbrief een practical joke moet zijn die verband houdt met de jacht, waar Manno zo'n toegewijd beoefenaar van is, vaak samen met dokter Roscio. Er moet bijvoorbeeld een jager zijn die jaloers is op de prachtige honden van de apotheker. Zoiets.

Dan komt de maresciallo van de carabinieri voorbij, een man van het speurdersvak. Hij denkt ook dat het een grap is, maar er moet toch aangifte worden gedaan: een dreigbrief is niet niks. Hij gaat met de brief

[p. 96]

naar binnen, om hem bij de lamp in de apotheek goed te bekijken, en als hij hem ophoudt in het lamplicht begint professore Laurana geheel onbedoeld aan zijn speurwerk: door het papier heen ziet hij aan de achterkant van de uitgeknipte woorden de Latijnse tekst van het motto van de Osservatore romano. Iedereen heeft vrede met deze uitleg (of doet alsof) tot de 23e augustus 1964; dan komen tegen negen uur 's avonds de honden die de apotheker mee op jacht heeft genomen jankend terug naar het dorp, zonder hun baas. De politie die gaat zoeken vindt de apotheker en dokter Roscio, zijn jachtgezel, doodgeschoten in het veld. Natuurlijk denkt de maresciallo ogenblikkelijk aan de dreigbrief, en trekt zich de haren uit het hoofd dat hij die niet serieuzer heeft genomen. Uiteraard gaat de commissaris uit de stad zich nu met de zaak bemoeien.

In het dorp komen de speculaties op gang. Notaris Pecorilla zegt na de begrafenis tegen de vrienden dat de apotheker wel iets op zijn geweten moet hebben gehad. De brief zegt immers dat hij iets heeft gedaan. En de brief is typerend voor een crime passionel: de dader, die op wraak uit is, wil dat zijn slachtoffer lijdt vanaf het moment dat hij de brief heeft ontvangen tot de seconden van zijn dood, dat hij al begint te sterven als hij de brief openmaakt. En nu is die arme dokter mede het slachtoffer geworden van iets waar hij niets mee te maken heeft.

‘Maar de apotheker begon helemaal niet te sterven,’ zegt Laurana nuchter. ‘Hij maakte grapjes over die brief.’

De notaris laat zich niet uit het veld slaan. Misschien kon Manno zijn angst wel goed verbergen. En het lijkt toch waarschijnlijk dat de apotheker stiekum iets met een dame heeft gehad: in een apotheek komen nu eenmaal meer vrouwen dan mannen. En de gelegenheid maakt de dief. Ook de commissaris uit de stad volgt enige tijd dit spoor. Verhoor van de apothekersweduwe levert niets op: zij is er zeker van dat haar man haar trouw was. Maar als het dienstmeisje aan de tand wordt gevoeld, komt de naam boven van een jongedame die opvallend vaak de apotheek bezocht heeft. Dat spoor loopt echter dood: het meisje heeft een uitstekende verklaring voor haar frequente bezoeken en de commissaris raakt overtuigd van haar onschuld. Dan blijft er geen andere aanwijzing over dan een sigarenpeuk, gevonden op de plek van de misdaad. En voor professor Laurana natuurlijk de letters van de Osservatore romano, een aanwijzing waar de politie niet mee doet, omdat ze geen zin heeft een naald in een hooiberg te gaan zoeken.

Professore Laurana, die ongetrouwd is en bij zijn moeder woont, gaat zelf op onderzoek uit. Aanvankelijk uit nieuwsgierigheid en ijdelheid (hij is ten slotte de meest geletterde van de vrienden). Hij gaat eerst bij

[p. 97]

de krantenstal proberen een Osservatore romano te kopen. Maar de krantenman vertelt dat hij die krant niet meer heeft, sinds de secretaris van de lokale fascistenbond hem tijdens de oorlog verbood die nog langer te verkopen. Dan krijgt Laurana de directeur van het plaatselijke postkantoor zover dat die hem vertelt wie er geabonneerd zijn op de krant uit Rome; het zijn er maar twee: de aartspriester en de pastoor van St. Anna. De laatste is vlakbij en Laurana kent de pastoor, wie hij wijsmaakt dat hij een krant van tussen één juli en vijftien augustus zoekt, omdat er een artikel over Manzoni in heeft gestaan. In werkelijkheid gaat het hem natuurlijk om Osservatores uit de periode net voordat de apotheker zijn dreigbrief ontving. De pastoor vertrouwt hem toe dat hij de Osservatore wel ontvangt maar nooit leest; er is echter een jonge kapelaan die hem wel leest en altijd meeneemt. Die belt hij met de opdracht om te kijken of hij het artikel nog kan vinden. Als de kapelaan belt met de mededeling dat hij alle kranten uit die periode compleet heeft, maar dat er geen artikel over Manzoni in staat, weet Laurana dat er geen krant uit de parochie van St Anna verknipt is. Wat zou een katholiek ook over Manzoni te zeggen hebben, zegt de pastoor.

Nu kan Laurana vermoeden dat de gebruikte Osservatore romano afkomstig moet zijn geweest van de aartspriester, en dus gaat hij daar vragen om de krant waar het artikel over Manzoni in heeft gestaan. De aartspriester is de oom van de echtgenote van de dode dokter Roscio. Zij heeft als meisje, tot haar huwelijk, bij hem in huis gewoond. Het huis van de aartspriester is enorm; vroeger heeft hij er samen gewoond met zijn twee broers en hun gezinnen, maar de dood en uit huis trouwen van kinderen hebben het gezelschap uitgedund, en nu woont de priester er alleen nog met zijn twee schoonzusters en een neef - advocaat Rosello. Met de priester heeft Laurana eerst een tot niets leidende conversatie over de dubbelmoord. Ook de man Gods is er zeker van dat de apotheker het slachtoffer is geworden van een vendetta: dat hij een misstap heeft begaan met een vrouw, en door echtgenoot, vader of broers om zeep is geholpen, waarbij de arme aangetrouwde neef van de priester helaas mede het loodje heeft gelegd. Daarna komt Laurana met zijn vraag. Zeker leest hij de Osservatore, bevestigt de priester, maar als hij de krant uit heeft gebruiken zijn schoonzusters hem om dingen in te pakken of de kachel aan te maken. Laurana begrijpt dat de politie misschien wel gelijk heeft: wie heeft er alleen in het huis van de aartspriester al niet pagina's uit de krant kunnen gebruiken om een brief te plakken? Het is een spoor dat tot niets leidt.

Toch kan Laurana niet nalaten zich met het raadsel bezig te houden.

[p. 98]

Dat brengt hem, de anders zo terughoudende, nadenkende intellectueel, ertoe op een avond op de club - waar de vrienden elkaar ook treffen - te zeggen: ‘Die brief was geplakt van woorden die uit de Osservatore romano waren geknipt.’ Dat wekt bewondering en verbazing. ‘Hoe weet je dat?’ vraagt advocaat Rosello, de neef van de doktersweduwe. ‘Heb je dat wel tegen de maresciallo gezegd?’ vraagt Pecorilla. ‘Ja, ik heb gezegd dat hij de brief goed moest onderzoeken. Hij zei dat hij dat had gedaan.’

Rosello zegt dat hij niet begrijpt waarom de politieman niets tegen hem heeft gezegd.

‘Waarom zou hij iets tegen u zeggen?’ vraagt de gepensioneerde kolonel Salvaggio, die vermoedt dat er politieke spelletjes in het geding zijn.

‘Omdat ik familie ben van een van de slachtoffers,’ zegt de advocaat. ‘Of gewoon, uit vriendschap.’

‘De politie heeft geen vrienden,’ zegt de kolonel streng.

Maar het meest veelzeggend is de uitroep van don Luigi Corvaia. ‘Hoor hem nou,’ roept die als Laurana met zijn openbaring komt. En een voetnoot voor de leerlingen legt uit: ‘Don Luigi is verbaasd dat juist Laurana, die “nadenkende, verlegen, misschien ook niet zo moedig man”, de wet van het zwijgen niet in acht neemt.’ Want daar gaat Sciascia's roman in wezen over, wordt de lezer hier in bedekte termen medegedeeld: over de wet van de stilte, van het de andere kant op kijken als je vermoedt dat er duistere machten in het spel zijn.

De opmerking van de kolonel legt de vrienden op de club ook inderdaad het zwijgen op, en ook voor Laurana lijkt de zaak afgelopen. Enige tijd later gaat hij nog met zijn oude moeder op condoléancebezoek bij de weduwe Manno, en daar valt tussen neus en lippen door de opmerking van de weduwe dat zij een schoolvriendin is van de andere weduwe, Luisa Roscio. ‘Dat was een nummer!’ zegt mevrouw Manno. En ook bij dat nummer gaat Laurana met moeder op bezoek, en tijdens dat bezoek ziet hij ineens hoe mooi en aantrekkelijk zij is, deze Luisa met haar rouwjapon aan. Daarna lijkt de zaak van de dubbelmoord achter de rug.

‘Het idee dat een misdaad zich aan de onderzoekers presenteert als een schilderij waarin materiële en, om zo te zeggen, stilistische elementen, moeizaam aan het licht gebracht en geanaliseerd, hun in staat stellen de schuldige met zekerheid te vinden, is ontstaan door al die politieromans waaraan een aanzienlijk deel van de mensheid zich zo graag bezat.’

Met deze laconieke constatering aan het begin van hoofdstuk VII maakt Sciascia de lezer duidelijik dat hij van het boek dat voor hem ligt

[p. 99]

zoveel simpelheid niet hoeft te verwachten, dat het echte leven gecompliceerder is, duisterder, dat het in de werkelijkheid gaat om onzichtbare machten en medeplichtigen. Het is dan ook stom toeval dat professore Laurana opnieuw, en nu met sinistere gevolgen, tot onderzoeker maakt.

In september is de verlegen geleerde in Palermo, als gecommitteerde bij de eindexamens van een lyceum. In een restaurant ontmoet hij een oude schoolvriend, die in de politiek is gegaan. Tot Laurana's verbazing vertelt die hem dat dokter Roscio bij hem in de stad op bezoek is geweest om hem raad te vragen; hij wilde de corruptie en de misdaden aan de kaak stellen van een notabele in het dorp, en vroeg hoe hij dat zou kunnen doen. Van die wandaden had de dokter een compleet dossier. Wie de misdadiger was, had de dokter niet verteld.

De totaal verbijsterde Laurana volgt het spoor nu verder. Hij bezoekt de oude vader van de dokter, hij gaat in het huis van Roscio, met toestemming van de mooie weduwe (op wie hij langzamerhand een beetje verliefd begint te worden, en die hij heeft verteld van het bezoek van haar man aan de oude schoolvriend) op zoek naar het dossier - hij begint, zonder het te beseffen, zelf sporen na te laten. En het is een sigaar die hem nu duistere vermoedens ingeeft. De sigaar wordt gerookt door een boerse man die Laurana op de trappen van het Paleis van Justitie ontmoet, in het gezelschap van advocaat Rosello en een parlementslid van grote faam, kampioen van moraal en rechtvaardigheid. Alle ontwikkelingen die nu volgen (onder andere Laurana's zoektocht naar de man van de sigaar) leiden ertoe, dat de mooie weduwe Roscio op een morgen in de bus zit die Laurana naar zijn school in de stad brengt; in grote verwarring vertrouwt zij de professore toe dat zij belastend materiaal heeft tegen haar neef, advocaat Rosello, en dat zij graag een afspraak met Laurana wil maken. Hij is zich er nu zeer van bewust dat hij verliefd is op haar, en is diep geroerd dat zij zich tot hem wendt. Ze spreken af in de stad, in het beroemde oude Jugendstilrestaurant waar Pirandello altijd kwam. Als Laurana haar daar 's avonds opwacht, komt ze niet opdagen. Uit ooghoeken gadegeslagen door een groepje oude heren die er stamgast zijn, zit hij uren aan zijn tafeltje te wachten tot het onmogelijk is geworden dat ze nog komt. Als hij verslagen door de donkere stad op weg gaat naar het station, stopt er een auto. Het portier gaat open en de bestuurder roept: ‘Professore Laurana, professore Laurana.’ Laurana herkent iemand uit het dorp. De man biedt hem een lift aan en Laurana stapt in.

De vrienden zijn het erover eens dat Laurana iets geheims met een vrouw moet hebben gehad. Tegen zijn moeder had hij gezegd dat hij

[p. 100]

een schoolvergadering had, maar in werkelijkheid zat hij in een restaurant op iemand te wachten, hebben de oude stamgasten aan de politie verteld. Er is niets meer van hem vernomen sinds die avond. Hij was natuurlijk altijd al een stille in den lande. Stille waters hebben diepe gronden. Waarschijnlijk is hij er met de vrouw vandoor.

Het grote nieuws in het dorp is dat advocaat Rosello, uit gevoelens van familieplicht, in het huwelijk treedt met de mooie Luisa, zijn als weduwe achtergebleven nicht. Er was vroeger al iets tussen die twee, weten kwade tongen te beweren, toen zij nog beiden in het huis van de aartspriester woonden. Maar neef en nicht, dat kon toen natuurlijk niets worden. Nu is het anders, nu gaat het niet om liefde maar om een huwelijk uit mededogen, uit plichtsbesef. De lezer weet nu natuurlijk allang dat neef en nicht samen de arme dokter Roscio om zeep hebben laten brengen door het ongure type met de sigaar, dat Rosello de corrupte notabele is tegen wie de dokter een heel dossier had aangelegd maar de lezer is machteloos. Hij kan moeilijk teruggaan naar de jaren zestig om een papieren moord op te lossen die de politie onbestraft heeft gelaten. En Laurana, deelt de alwetende schrijver ons nog mede, die ligt onder een enorme vracht steenafval in een verlaten zwavelmijn, ergens tussen het dorp en de hoofdstad.

Het verhaal is aanzienlijk gecompliceerder dan het hier, in vogelvlucht, verteld kan worden. Met meesterhand strooit Sciascia er politieke verwijzingen doorheen, citaten van alle grote en minder grote Siciliaanse schrijvers, verwijzingen naar Dante, Marx, Voltaire, Henry James en wie niet al (het voordeel van de schooluitgave is dat de makers die allemaal voor de lezer hebben opgezocht) - maar vooral valse sporen. Lange tijd is de lezer er, mét de domme of corrupte politie, van overtuigd dat de arme dokter Roscio het onschuldige medeslachtoffer is geworden van de wraak op de apotheker, overspelig of niet. Dan gelooft hij pagina's lang dat het omgekeerde het geval moet zijn. Vervolgens begint de gestalte van een door en door slechte notabele op te doemen, en als door een stom toeval de tekenen naar Rosello beginnen te wijzen, wordt de arme Laurana door dat ‘nummer’ van een Luisa meegesleept in een spelletje dat zijn dood wordt. De lezer blijft achter met een haarscherp beeld van wat zich heeft afgespeeld, maar hij is de enige. Natuurlijk zijn er leden van de herenclub die weten hoeveel één en één is, maar die houden zorgvuldig hun mond. Het laatste woord dat over Laurana wordt gezegd, is afkomstig van Don Luigi. Als drie heren op de club het nog eens fluisterend hebben over de waarschijnlijk al jaren bestaande relatie tussen Rosello en Luisa, komt ook de leraar nog eens ter sprake. ‘Hij was een stomme idioot,’ zegt Don Luigi.

[p. 101]

Dat, zou een detectives lezende leerling kunnen antwoorden op de vraag waarmee ik begon, is het verschil tussen A ciascuno il suo en een echte politieroman. De held is een sukkel die het aflegt tegen het kwaad. Raymond Chandler heeft de klassiek geworden Amerikaanse private eye beschreven als een soort moderne ridder die het kwaad bestrijdt in het moderne leven in de grote stad: ‘Down these mean streets a man must go who is himself not mean.’ Bij Chandler wint de held, ten koste van grote offers, maar hij wint. Bij Sciascia verliezen de held en de lezer samen, machteloos tegenover het hoongelach van het geteisem.