Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1998 (nrs. 81-84)

[p. 168]

Paul Mijksenaar
Op zoek naar de ideale kaart

Kaart en verbeelding

Kaarten doen beloften en houden herinneringen vast. Ze stellen ons in staat spannende ontdekkingsreizen te fantaseren zonder de comfortabele leunstoel te verlaten. Er zijn ook kaarten die ons een blik gunnen vanuit gezichtspunten die in de werkelijkheid onbereikbaar zijn. Voordat de mens kon vliegen waren dat vooral topografische overzichtskaarten van de eigen omgeving, daarna van landen, continenten en uiteindelijk van de hele wereld.

Wat de kaartenmaker zelf niet kon zien, nameten, optekenen werd erbij gefantaseerd; daarbij had de verbeelding vrij spel. Heel recent maakten satellietfoto's het nog noodzakelijk de kleurstelling van atlassen drastisch aan te passen, omdat de in de loop der eeuwen verzonnen kleurwaarden voor het aanduiden van bijvoorbeeld hoogtes en landschapstypen te veel verschilden van de nieuwe werkelijkheid.

Er bestaan kaarten die het ons mogelijk maken van boven af binnen te kijken in werelden die in werkelijkheid zó niet zijn waar te nemen; de kaart bijvoorbeeld die ons dwars door het asfalt heen een blik gunt op het Londense Underground station Picadilly, en kaarten van de oceanen waarop al het water verdampt lijkt of onder de bodem weggestroomd.

Op een andere kaart lijkt ten noorden van onze Waddeneilanden in de Noordzee een nieuw eiland te liggen, vele malen groter dan Nederland; bij nadere bestudering blijkt het te gaan om concessiegebieden voor de oliewinning, door middel van kleurcodes aangegeven. Een verwante kaart laat eveneens het water weg en biedt zo een kijkje op een wonderlijk landschap, louter bevolkt door allerlei soorten booreilanden.

Een gebied waarop de cartografie de visuele neerslag kan zijn van de zuivere verbeelding is de literatuur, maar ook beeldend kunstenaars hebben zich beziggehouden met het in kaart brengen van niet-bestaande plekken. Bekend is de gedetailleerde landkaart van de ‘Middenaarde’ die een onverbrekelijk geheel vormt met In de ban van de ring van Tolkien; een fraai voorbeeld is ook ‘Bellman's Blank Ocean Chart’ in

[p. 169]

[p. 170]

Lewis Carrolls The Hunting of the Snark. In 1983 organiseerde het toenmalige Lijnbaancentrum van de Rotterdamse Kunststichting een tentoonstelling over: ‘Imaginaire landen; over landen die bestaan en niet bestaan’. In de catalogus wordt zelfs gewag gemaakt van een Dictionary of Imaginary Places.

Kaart en manipulatie

Kaarten zijn steeds minder een produkt van de verbeelding, maar ze blijven wel het gevolg van keuzes uit het schier onuitputtelijke aantal verschijningsvormen van de veronderstelde objectieve werkelijkheid. Doordat er steeds meer gegevens beschikbaar komen, wordt ook de keuzemogelijkheid groter; dat versterkt de verleidelijkheid van manipulatie, ingegeven door idealen, maatschappelijke belangen en persoonlijke beleving.

De Utrechtse hoogleraar in de cartografie Ferjan Ormeling gaf in NRC Handelsblad (17 april 1996) een schrijnend voorbeeld van verkeerde cartografische keuzes: het vaststellen van de nieuwe Hongaarse landsgrenzen in 1918. Hierbij werd gebruik gemaakt van een thematische kaart waarop door middel van choropleten (met een eigen kleurcode aangegeven thematische aspecten) elke bevolkingsgroep in een eigen kleur werd aangeduid. De steden, waar de meeste Hongaren

[p. 171]

[p. 172]

woonden, kwamen daarbij als ‘Hongaars’ uit de bus, de uiteraard veel grotere plattelandsgebieden, waar de meeste Slowaken woonden, als ‘Slowaaks’. Bij de daaropvolgende ‘evenredige’ verdeling van het land kwam zo een derde van de Hongaren buiten het nieuwe Hongarije te wonen.

Ormeling haalt dit ongelukkige resultaat van het destijds nog weinig ontwikkelde inzicht in de kracht van de cartografische uitdrukkingsmogelijkheden aan in verband met het verschijnen van de kaart Randstad als Metropool van stedebouwkundig vormgever Lucas Verweij. Deze kaart verscheen niet lang na een eerste proeve van de zgn. Witsenkaart als bijlage van het Kartografisch Tijdschrift (1992, 2); deze kaart werd door onderzoeker O.A. Bouma gemaakt bij de Vakgroep Kartografie van de Universiteit Utrecht.

Deze twee kaarten, die zich bezighielden met de interpretatie van de huidige werkelijkheid van bebouwd en onbebouwd Nederland, werden gevolgd door twee kaarten die moesten dienen om inzicht te krijgen in de nabije toekomst; daartoe werden alle bekende ontwikkelingsplannen in kaart gebracht die het landschap wezenlijk zullen veranderen. Allereerst verscheen in 1996 de arcam-kaart (Architectuur Centrum Amsterdam) van Amsterdam en (wijde) omgeving; een jaar later kwam de Nieuwe Kaart van Nederland, die hetzelfde beoogde maar nu voor heel Nederland. (Inmiddels is de arcam-kaart ook op Internet te zien, waarde mogelijkheid is gecreëerd om de kaart van tijd tot tijd bij te stellen. Het adres is http:/www.arcam.nl.)

Deze drie kaarten (gemakshalve neem ik de laatste twee samen omdat ze hetzelfde nastreven) laten voorbeeldig zien hoe men de cartografie kan gebruiken om de werkelijkheid naar zijn hand te zetten: namelijk door bewuste selectie, door het opzettelijk veronachtzamen van ongewenste aspecten en door visuele overdrijving. Omdat het in alle gevallen gaat om geheel nieuwe toepassingen, ingegeven door maatschappelijk zeer verschillende drijfveren, moet je vaststellen dat ze het resultaat zijn van zeer grote verbeeldingskracht: men had immers vantevoren geen idee hoe het resultaat eruit zou zien. Natuurlijk blijven het de gebruikers die het eindoordeel vellen; zij zullen op hun beurt de kaarten weer interpreteren zoals het in hun kraam te pas komt.

Witsenkaart

De Witsenkaart is genoemd naar Mr. J. Witsen, die in 1989 als Directeur-generaal Ruimtelijke Ordening de aanzet gaf tot de ontwikkeling van een ‘ideale’ kaart van Nederland, gezien vanuit ‘de belevingswe-

[p. 173]

Witsenkaart (detail)

Arcam-kaart (detail)

[p. 174]

reld van het Nederlandse landschap’; een kaart waarin vooral ook de ‘ruimtelijke kwaliteit’ van Nederland tot haar recht zou moeten komen. Zijn initiatief kwam voort uit de onvrede met het bestaande kaartenmateriaal waarin de infrastructuur, zoals wegen en bebouwing, sterk werd overdreven.

De meeste Nederlanders kennen het eigen land (en de landen die ze op vakantie bezoeken) vooral van de wegenkaarten die ze onderweg bij benzinestations kopen. Omwille van leesbaarheid en overzichtelijkheid is op die kaarten het kleurgebruik zo contrastrijk mogelijk en worden details gladgestreken. Om het belangrijkste onderdeel - wegen met kruispunten - goed tot zijn recht te laten komen, grijpt de cartograaf naar zijn belangrijkste wapen: de grafische overdrijving.

Een voorbeeld: stel dat een beetje snelweg 20 m breed is, dan zou men die op een kaart met een schaal van 1:100.000 (die van Verweij) moeten weergeven met een lijntje van 0,2 mm dik, en op een kaart van 1:200.000 (Witsen) met een dikte van 0,1 mm. Bijna onzichtbare lijnen en dus een onbruikbare oplossing. Daarom overdrijft de cartograaf van de wegenkaart en tekent hij de snelweg bijv. 2 mm breed (zoals op de 3-delige autokaart van Nederland van de anwb). Teruggerekend betekent dit dat de weg in werkelijkheid 400 breed zou zijn!

De makers van de Witsenkaart gebruikten de kleinst mogelijke lijndikte; deze ligt niet ver van de juiste schaalwaarde af en geeft dus een reëel beeld. Verder zijn de kleuren zo ‘associatief’ mogelijk gekozen, zodat ze recht doen aan de beoogde ‘visuele belevingswaarde’. Zo verloopt bij grote wateren de kleur blauw van licht naar donker om het ‘reflecterend karakter’ eraan aan te geven. Het eindprodukt, waarin het wegenstelsel nauwelijks meer opvalt, is verrassend. Opvallend zijn nu de hoeveelheid groen (diverse soorten weiland), de apart geaccentueerde akkerbouwgebieden en de enorme lappen bebouwing.

Randstadkaart

Heel anders oogt de Randstadkaart van Lucas Verweij. Dit is opmerkelijk, omdat ook Verweij meedeelt dat hij een correctie nastreeft van de ‘standaard cartografische representaties’. Hij stelt in een interview in het Kartografisch Tijdschrift (1996, 4) dat daarin de onbebouwde ruimtes doorgaans juist ‘leger’ worden gehouden dan in werkelijkheid, door bijvoorbeeld dorpen slechts met een rondje aan te geven in plaats van met de volledige bebouwing. Zijn belangrijkste ingreep is een ‘uitsnede’ van het randstadgedeelte van Nederland; deze uitsnede ‘kantelt’ hij vervolgens naar links ten opzichte van de bij kaarten gebruikelijke noord-zuidoriëntatie. Mede hierdoor springt ineens de Randstad duidelijk naar voren, een effect dat wordt versterkt doordat de verbindende

[p. 175]

Openbaar Vervoerkaart

Randstadkaart (detail)

[p. 176]

rijkswegen sterk zijn aangezet. Zo ontstaat zijn ‘Randstadring’, waar alle grote en kleine steden van de Randstad aan blijken te liggen. Zelfs Delft en Abcoude lijken zo met elkaar verbonden. Volgens Verweij ‘vergroot dit de mentale actieradius’ van bewoners en bezoekers van de Randstad Metropool. De zienswijze van Verweij komt ook goed tot uiting in de afgeleide Randstad Openbaar Vervoerkaart.

Drukte

Noch Bouma (Witsenkaart), noch Verweij is erin geslaagd de ‘drukte’ van menselijke activiteiten (recreatie, autogebruik, filevorming) weer te geven, hoewel beiden dit een belangrijk aspect vinden. Wel accentueert Verweij in de Randstad het gebrek aan voor het publiek toegankelijke groengebieden. Daarom gebruikt hij voor alle ontoegankelijke, veel agrarische, gebieden net als Witsen een associatieve kleur, maar in zijn geval is dat een somber grijs dat een schril contrast vormt met de overwegend groene indruk van de Witsenkaart.

De door Verweij geconstateerde kunstmatige leegte compenseert hij zelf ruimschoots door een enorme overdrijving naar de andere kant. Zo gebruikt hij voor zijn ‘Randstadring’ een lijndikte die overeenkomt met een autoweg die in werkelijkheid 600 m breed zou zijn! Maar wellicht sluit zo'n ontzettende hoeveelheid asfalt goed aan bij de belevingswereld van de honderdduizenden Nederlanders die dagelijks onze wegen bevolken. En die zelfs bij vrije openstelling nimmer tijd zouden hebben voor verpozing in de enorme oppervlaktes aan weilanden en akkers waarmee de Witsenkaart ons lekker maakt.

De ideale kaart

De arcam-kaart en de Nieuwe kaart van Nederland ogen beide als chaotische quilts, gehandwerkt door kleurenblinde handelsreizigers in stofpatronen. Maar dat geeft niet. Juist deze bonte verscheidenheid, waarvan de geheimen pas na het oneindig geduldig ontraadselen van de legenda worden vrijgegeven, geeft zo treffend de enorme creativiteit weer die de mens tentoonspreidt in zijn drift om het landschap naar zijn hand te zetten. De laatste drie voorbeelden tonen niet alleen aan hoe springlevend de cartografie is, ze laten ook zien hoe deze in dienst gesteld kan worden van de menselijke verbeelding en van (soms verborgen) drijfveren. Dat kaarten waarvan de makers allen dezelfde zaligmakendheid lijken na te streven zó verschillend kunnen zijn, maakt tevens duidelijk dat de ideale kaart nooit zal bestaan.