Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1995 (nrs. 69-72)

[p. 37]

K. Michel
De redacteursbrieven van Italo Calvino

Het grootste deel van zijn leven was Italo Calvino (1923-1985) verbonden aan de uitgeverij Einaudi. Zijn boeken werden door die uitgeverij gepubliceerd maar hij was er ook zesendertig jaar lang werkzaam in verschillende functies. Het begon in 1947 met het opknappen van allerlei karweitjes, maar al gauw werd hij tot redacteur benoemd. In die jaren werkte hij in Turijn waar de uitgeverij was gevestigd nauw samen met Cesare Pavese. Het contact met Elio Vittorini, eveneens redacteur en schrijver, onderhield hij hoofdzakelijk per brief omdat deze in Milaan woonde. Later werd Calvino's bemoeienis met de uitgeverij minder intens, onder andere door zijn verhuizing naar Parijs in 1967, maar hij bleef redactionele adviezen geven.

Wat doet een redacteur van een uitgeverij zoal? Hij leest en beoordeelt manuscripten en spreekt daarover met zijn collega's, hij stuurt de auteur een schriftelijke reactie, hij corrigeert de drukproeven en hij bemoeit zich met de vormgeving, de presentatie en de publiciteit. In zijn functie als redacteur schreef Calvino meer dan 5000 brieven waarin hij commentaar leverde op manuscripten en waarin hij reageerde op allerlei lopende zaken. Een kleine selectie van ongeveer 300 brieven verscheen in 1991 onder de titel ‘I libri degli altri’ (de boeken van de anderen). Daaruit presenteren wij een aantal brieven die op direkte wijze laten zien hoe Calvino de manuscripten las en wat voor argumenten hij gebruikte in zijn beoordeling ervan; ook hebben we een aantal brieven opgenomen waarin hij zijn eigen werk becommentarieert. Kortom een kijkje in de werkplaats.

Het zal wel aan mijn beperkte belezenheid liggen maar ik ken geen ander voorbeeld van een dergelijke verzameling redacteursbrieven. Wel weet ik dat veel schrijvers werkzaam zijn geweest als redacteur, maar van geen van hen zijn mij de brieven bekend. (Ik denk aan Eliot, aan Gide, aan Enzensberger en dichter bij huis aan Ritzerfeld en aan Kuijper.) De redacteursbrief is een vreemd wezen dat tot geen enkel genre behoort; het doet denken aan de literaire correspondentie en aan de literaire kritiek, maar het eerste is privé en het tweede is publiek: ergens tussen deze polen bevindt zich de redacteursbrief. Met grote lenigheid beweegt Calvino zich in die ruimte; hij geeft voortdurend collegiale adviezen en hij velt tegelijkertijd oordelen als de strengst mogelijke kritikus. Daarbij bespeelt Calvino een breed aantal registers, waarmee ik wil zeggen dat hij met grote benendigheid van lotprijzingen overstapt op scherpe oordelen, en van gedetailleerde opmerkingen overgaat op wijdse beschouwingen, dit alles zonder zijn persoonlijke toon te verliezen. Zo begint hij bijvoorbeeld zijn brief aan Giovanni Testori (16-2-54) met een korte lofzang op het boek (‘boeiend en belangwekkend’) om vervolgens de vertelwijze te bekritiseren en kanttekeningen te plaatsen bij het gebruik van de ‘monologue interieur’. Voordat de brief eindigt met de mededeling dat het boek gepubliceerd zal worden, stipt Calvino een laatste punt aan: ‘Ik zou nog een opmerking van zijdelings belang willen maken: namelijk dat de moord met het pennemesje me niet bevalt. Afgezien van de ongeschiktheid van het instrument, roept het een wat infantiel beeld van wreedheid op dat niet bij het personage past.

[p. 38]

Ik zou hem wurgen en daarmee uit.’

Uit de brieven komen we het nodige te weten over Calvino's opvattingen betreffende stijl, compositie en toon. En aan de hand van de brieven is het ook mogelijk om de ontwikkeling te volgen van Calvino's opvattingen over literatuur in het algemeen en over zijn literaire ambities in het bijzonder. Zo looft hij een schrijver in het begin van de jaren vijftig om het ‘rigoreus inzicht in het sociale leven’ dat zijn boek verschaft en spreekt hij in waarderende zin over een boek dat ‘een aspect laat zien van het gemeenschapsleven van vandaag’. Tien jaar later blijkt zijn belangstelling voor sociale thema's verminderd te zijn. ‘Ik heb geen geduld voor politieke verhalen,’ schrijft hij aan Antonio Ghirelli, ‘het is niet alleen literair ongeduld, maar ook ongeduld ten aanzien van de realiteit die in deze verhalen naar voren komt.’ Je zou in algemene termen kunnen zeggen dat hij zijn interesse verliest in het weergeven van de werkelijkheid en dat hij meer gefascineerd raakt door het onderzoeken van de werkelijkheid, uiteraard met behulp van literaire middelen. Dit streven formuleert hij enigszins lapidair in de brief die hij aan Giancarlo Ferretti schrijft op 15-2-66. Calvino blijkt zich steeds verder weg te willen bewegen van een schrijfwijze die inzicht probeert te geven door de werkelijkheid te weerspiegelen; hij kiest steeds meer voor een manier van schrijven waarin zelfstandige fictieve werkelijkheden worden geconstrueerd. Wat hem daarbij voor ogen gestaan moet hebben, maakt hij een aantal jaren later duidelijk in ‘De onzichtbare steden’ en in ‘Als op een winternacht een reiziger...’. Het zijn die boeken waaraan Calvino zijn wereldwijde roem dankt, en het zijn ook de boeken waarmee hij in Nederland ‘doorbrak’.

Met de bekendheid van Calvino's werk in Nederland is iets raars aan de hand en dat heeft te maken met de wijze waarop hij in Nederland werd gepresenteerd. Zijn werk is hier namelijk in het begin van de jaren tachtig als het ware achterstevoren geintroduceerd. Eerst werden zijn latere boeken uit de jaren zeventig vertaald en daarna werden vroege en posthume publikaties door elkaar op de markt gegooid. Van enige chronologische volgorde was geen sprake. Het beeld dat daardoor van zijn oeuvre ontstond was rommelig en het leek alsof hij voor ‘De onzichtbare steden’ niet veel bijzonders had geschreven (‘Onze voorouders’ uitgezonderd). Een aantal jaren geleden was ik het dan ook geheel eens met J. Bernlef toen hij in een essay, dat in de bundel ‘Ontroeringen’ verscheen, naast bewondering ook bezwaren formuleerde. ‘Zijn onderwerp is (...) eerder de literatuur en de verschillende schrijfwijzen dan het leven zelf. (...) Soms kan dit spelen met literatuur wel eens aan eigen virtuositeit ten onder gaan. (...) Er wordt een procédé toegepast dat vervolgens een aantal keren wordt herhaald. Heb je het procédé eenmaal door dan is een groot deel van het ontdekkingsplezier voorbij.’ Maar na Bernlef's essay verscheen een ware golf van vertalingen van boeken uit de late jaren vijftig en de vroege jaren zestig (‘Marcovaldo’, ‘Moeilijke liefdes’, ‘Een dag op het stemlokaal’), en in 1993 werd eindelijk de roman waarmee Calvino in 1947 debuteerde in het Nederlands vertaald, ‘Het pad van de spinnenesten’. Door deze golf van vroege boeken, die ik overigens allemaal prachtig vond, ontdekte ik een ‘andere’ Calvino, een schrijver die zich (plomp gezegd) wel degelijk met het leven zelf had beziggehouden. Ik herlas zijn boeken in chronologische volgorde en kreeg een veel rijker beeld van zijn oeuvre. Het was fascinerend om de ontwikkeling te volgen van een soort neorealistische manier van schrijven naar een veel conceptuelere wijze van schrijven; en het was verrassend om in

[p. 39]

de latere boeken elementen te ontdekken uit de vroegere boeken. Hij bleek een schrijver te zijn die in zijn werk een heel spectrum van verhaalvormen had doorlopen, van realistische verhalen naar de meest fabelachtige vertellingen, van literatuur als reconstructie naar literatuur als constructie; een duivelskunstenaar die zichzelf voortdurend onmogelijke problemen stelde om tot verrassende oplossingen te komen. Ook in de brieven die hij over de boeken van anderen schreef, komen zijn veeleisende gedrevenheid en zijn speelse geest duidelijk naar voren. ‘Jij hebt één ernstig handicap,’ schrijft hij aan Carlos Alvarez, ‘je schrijft gemakkelijk. Literatuur ontstaat uit de moeilijkheid van het schrijven, niet uit het gemak ervan. Waar je pen je hindert, waar het je niet lukt je uit te drukken, pas daar en alleen daar kun je beginnen literatuur te maken.’