Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1993 (nrs. 61-64)

[p. 117]

Arno Kramer
Raken aan oevers

I

Plaatsen waar ik ben geweest kunnen, indien zij zich op de een of andere wijze met fijne angels in mijn geheugen hebben gehecht, jaren van betekenis blijven. Op onverwachte, maar ook verwachte momenten roep ik met de herinnering aan die plaatsen een speciaal gevoel terug. Het heeft met melancholie te maken. Meestal mondt het uit in het maken van een tekening, soms een tekst. Tekenen maakt voor mij raadsels zichtbaar. Het is het verkennen van de achterkant van de ziel, de geest en het hart. Het beeld van de meanderende lijnen, de tonen en de spaarzame kleuren balanceert altijd op de rand van een bekentenis. Zij vangt iets van weemoed en verlangen. Van twijfel en zekerheid, van werkelijkheid en fantasie. Een tekening is soms een gematerialiseerde droom en gaat over het opheffen van het weten. Dat bewegen van de hand, dat elementaire handelen heeft iets van een delirerende bezigheid. In al zijn eenvoud en zuiverheid is het ook een monument voor de poëtica van de beeldend kunstenaar. Er liggen zowel terugwijzende als vooruitwijzende tekens in besloten.

II

Schrijven is taal gebruiken die van iedereen is. Alleen door woordkeus en volgorde van de woorden kan ik proberen mijn bekentenis een betekenis te geven. Taal is uiterlijk. Het is een specifiek medium dat als verlengde van het innerlijk het uiterlijk van de schoonheid gestalte kan geven, zoals K.P. Kaváfis schreef.

Teksten over beeldende kunst zijn in het algemeen weinig emotioneel. In de kunstkritiek wordt chronisch gehyperventileerd. Men bewandelt veilige, voorzichtige paden en betrekt betrekkelijk weinig uitgesproken standpunten.

Een van de dilemma's van de hedendaagse kunst is natuurlijk dat de criticus zich uit moet spreken over beelden, en ik spreek dan van vernieuwende, oorspronkelijke beeldende kunst, die men tot dat moment niet kende. Het referentiekader ontbreekt en men moet op de eigen ogen vertrouwen. Het interpreteren van dat wat we niet kennen blijkt een ha-

[p. 118]

chelijke zaak. Ik zie het als een uitdaging. De geschiedenis heeft voldoende aangetoond dat het alleen maar veroordelen van het nieuwe later een te dogmatisch standpunt bleek. Nieuwe kunst is op het moment van het onstaan niet definitief te plaatsen. Er toch over schrijven vraagt een riskante taal. Een taal die omschrijft en die via omtrekkende bewegingen toch naar een standpunt, naar een kern zoekt. Het vraagt in zekere zin een taal die zich meeontwikkelt met de beeldende kunst.

De immanente betekenis en de draagwijdte voor de geschiedenis kan slechts voor een deel op basis van feitelijke kennis worden geduid. Kennis alleen kan verbindingen met een ver of recent verleden verklaren, maar volstaat naar mijn idee niet om adequaat oorspronkelijkheid te onderscheiden en te beschrijven. Dat vraagt een eigen oorspronkelijkheid. Dat vraagt durf en beleving. Het vraagt een filosofische intuïtie. Volgens Henri Bergson beschikken we immers naast verstandelijke kennis ook over een andere vorm van kennis. Bij deze ‘L'intuition de la durée’ verplaatst men zich als het ware ‘in het innerlijk van een (kunst)voorwerp, om samen te vallen met het unieke en het bijgevolg onuitdrukbare ervan’. De intuïtie laat zich zoals bekend niet adequaat door begrippen weergeven. Maar wel is er sprake van een direkte ervaring, een waaraan dus geen begripsvorming te pas komt. Bergson spreekt van de ‘durée’, de zuivere duur, die hij stelt tegenover de meetbare tijd waarvan in de fysica wordt uitgegaan. Die zuiver duur ervaar ik in mijzelf. Onder een scala kunstmatige, onderscheiden bewustzijnstoestanden, zoals waarnemingen en herinneringen, ontvouwt mijn innerlijk zich als een stroom. Een stroom die te zien is als een opeenvolging van momenten die niet strikt te scheiden zijn, maar die elkaar gedeeltelijk doordringen. In zekere zin is er sprake van continuïteit. Dit kenmerkt volgens Bergson de ‘ware’ tijd, waarvan de fysische tijd een afgeleide is. Er ligt aan de veelheid van verschijnselen een verandering ten grondslag die niet op verstandelijke wijze te kennen is, maar die evenmin onkenbaar is. Het is in dat gebied, dat ik de filosofische intuïtie noem, waarin ik spartel, zwem en soms aan oevers van betekenissen raak. Waar ik constateer dat ik met begrippen het wezen van de werkelijkheid niet voldoende benader. Die werkelijkheid is immers niet een te omvatten entiteit, maar meer een reeks gegevenheden. Bergson merkt hier nog over op dat zelfs dat een zekere oppervlakkige benadering is. Elk moment immers heeft ook verleden en toekomst in zich, wat we in ons bewustzijn kunnen evenaren.

[p. 119]

Kijken is vergeten, schreef Kees Fens ooit in een boekbespreking en als je dat af en toe doet bij het bekijken van beeldende kunst zou er misschien minder vanuit van te voren betrokken stellingen worden geoordeeld. Het is het hoofd dat het hart zo dikwijls in de weg zit. In de beeldende kunst is al heel lang niets meer buitengewoon, maar in de haar begeleidende teksten is er weinig avontuur en dynamiek. Hoe kan het toch dat het schrijven over oorspronkelijkheid, over autonomie en authenticiteit, zo onuitgesproken en onpersoonlijk gebeurt?

Ik moet bekennen dat ik wel houd van de teksten van Anna Tilroe. In haar werk glinstert naar mijn idee wel degelijk een statig, intellectueel patina van taal. Soms is er ook een leesbare weigering om te zeggen dat iets slecht dan wel prachtig is. Alsof daarmee teveel wordt blootgegeven. Tilroe's taal is vitaal. Soms inspirerend en de artikelen verraden altijd dat zoeken naar onderbouwing van meningen met argumenten. Vaak is er ook een aangename reflektie naar literatuur en filosofie. In feite zijn de stukken niet te vergelijken met recensies die je in galerierubrieken leest. Daarin voert een meer journalistieke aanpak de boventoon. Het zijn te korte, slappe, meningloze stukjes waarin men prozaïsch doorzeurt. Emotieloos en kontaktloos.

Ik wil eenvoudigweg iets van betekenis lezen. Ik wil lezen wat ikzelf niet zag. Ik wil verrast worden. Verward ook. Ik wil dus vooral goed proza, dat aftast, suggereert, onderzoekt. Dat speels is en uitdagend. Elke auteur moet zich permanent aan de binnenkant van zijn geweten krabben en zich reinigen van zichtbelemmerende calvinistische oordelen.

Nu begrijp ik ook wel dat de dagbladen geen al te hoogdravende artikelen willen opnemen. Maar ik zie in bladen als Metropolis M en het Kunst en Museumjournaal ook geen avontuur in taal. De pogingen die Paul Groot in het vroegere Museumjournaal deed waren moedig maar strandden te vaak in onbegrijpelijke, onleesbare stukken. De beeldende kunst leek al te vaak als kapstok voor de eigen prozastandjes te worden gebruikt. De beeldende kunst als prostitué zal ik maar zeggen.

Er is nog een opvallend feit: schrijven over beeldende kunst gebeurt in de regel alleen door kunsthistorici. Sehrijvende beeldend kunstenaars lijken niet te bestaan. Of misschien schrijven ze wel maar er is geen podium voor hun taal. Ernstiger acht ik de afwezigheid van dichters en schrijvers van de generatie beeldend kunstenaars van nu. Auteurs die artikelen publiceren over kunst beperken zich tot min of meer literaire kunst.

[p. 120]

Kousbroek over Topor. Nooteboom over Henneman. Kopland over Jopie Huisman. Beurskens over Sandro Chia. Enz. Natuurlijk is er K. Schippers die fraaie artikelen schrijft over stromingen en kunstenaars, maar altijd kunst met een geschiedenis. Offermans verdiepte zich in Dubuffet en Klee. Claus schreef over Appel. Maar waar ik op wacht zijn artikelen over aktuele kunst door schrijvers en dichters die leeftijdgenoten zijn. Eén artikel van Bas Heijne over Jeff Koons brak even iets open. Toen volgde zijn stuk over Mapplethorp.

Wellicht is er een reden. De beeldende kunst heeft zich in deze eeuw zo snel en extreem ontwikkeld dat zij een voorsprong lijkt te hebben genomen op de andere kunsten. Er zijn in elk geval geen parallelle ontwikkelingen in de literatuur en de muziek. Taal is tot op bepaalde hoogte gebonden aan het fundament van de spelling. Muziek is dat aan toon. Tonaal of atonaal. Beeldende kunst is aan geen enkele regel gebonden. Beeldende kunst is soms muziek en soms literatuur.

III

De taal leren wil zeggen haar spreken en schrijven. Niet iedereen gebruikt de taal op eenzelfde manier of op eenzelfde niveau. Mede daarom schrijven we, spreken we en communiceren we.

‘De taal is niet zozeer een leverancier van materiaal als wel een horizon, dat wil zeggen zowel een limiet als een perspectief, in éen woord het geruststellende areaal van een geordende ruimte,’ aldus Roland Barthes. Ons kennen reikt mogelijk slechts tot die horizon en we weten dat er achter een horizon steeds een andere ligt. Of anders gezegd, die horizon is er slechts zolang wij onwrikbaar op een plaats staan. De verschuivende horizon is analoog aan ontwikkeling. We vergeten soms plaatsen waar we stonden en leren nieuwe dimensies kennen. Het wil evenzo zeggen dat onze taal in beweging is. Taal zelf is volgens de definitie van Martinus Nijhoff een kwetsbaar iets: ‘Ons instrument, de taal ligt op een bevende wereld in bevende handen. Waarbij het weinig uitmaakt of dit beven der wereld een ondergang beduidt of een nieuwe geboorte.’