Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1993 (nrs. 61-64)

[p. 106]

Danilo Kiš
Een Amerikaanse vertelling
Vertaling: Radovan Lučić en Guido Snel

Hij heette John. Dzjie, oo, eetsj, en. Ook zijn achternaam was een doodgewone yankie-naam: Smith. Hij had een wipneus bezaaid met sproeten, rossig haar en donkerblauwe ogen, en vanwege die ogen had zijn tante van moederszijde, miss Smith, hem toen hij klein was haar blauwe viooltje, blue violet, genoemd.

‘Waarom is mijn blauwe viooltje zo verdrietig?’ vroeg miss Smith hem, wanneer hij met een pruillip van school kwam en zijn ogen had verborgen onder de grote klep van een cricketpet, waarop in schreeuwerige rode letters Massachussets stond. Dat was de club waarvan John aanhanger was omdat zijn oudere broer Alec er toen voor speelde.

Zonder de klep voor zijn ogen omhoog te doen - Johnny was namelijk een heel erg trots en heel erg opvliegend ventje - antwoordde hij dan:

‘Nothing, nothing.’

‘En waarom eet mijn viooltje dan niet?’

‘Nothing, nothing.’

‘En waarom zegt mijn viooltje niet gewoon dat hij niet wist hoeveel zeven keer zeven is en hoeveel 27 min 18? Waarom zegt hij niet gewoon dat hij niet wist waar de Mississipi begint?’

Johnny zat intussen aan tafel, zorgde dat de zon de dauwdruppels op zijn wimpers niet verdampte en hield zijn mond. Hij zei geen no meer en geen nothing, hij zei helemaal niets meer. Hij was een erg trots ventje en als hij iets had op te biechten dan kon hij dat alleen bij zijn moeder. Daarom hield hij zijn mond.

Johnny, die ook wel blue violet werd genoemd, wachtte op zijn moeder tot zij thuiskwam, en zijn moeder zei:

‘Oh Johnny, dear?’

En zo hadden ze elkaar meteen door.

‘- Mevrouw Morgan heeft me straf gegeven omdat ik Horace Greenwood, die rotzak, een klap op zijn smoel heb gegeven. Ze zei dat ik je dat moest zeggen. En ook dat ze me een flink pak op mijn donder heeft gegeven. En dat je morgen bij haar langs moet komen of een andere keer voor de vakantie.’

[p. 107]

Johnny Smith was een heel brutaal maar ook heel oprecht ventje. Daarom vertelde hij zijn moeder alles wat hij moest zeggen. Daarna smeet hij zijn cricketpet weg, net zoals zijn oudere broer altijd deed toen die nog thuiswoonde, en begon van zijn soep te slurpen die al koud was geworden.

Mevrouw Smith, zijn moeder, vroeg hem toen:

‘Johnny dear, heeft ie het weer tegen je gezegd? Dat je een...?’

‘Yes, mother,’ zei Johnny zonder op te kijken van zijn soep die al helemaal koud was geworden.

‘Had je me het dan niet beloofd?’

‘Yes, mother, maar ik kan er niet meer tegen. Ik snap er niks van waarom hij mij zo noemt. Daarom zei ik tegen hem:

bewijs het dan

hij zei

kijk maar naar je pupil

en ik zei

je liegt

ga dan kijken

en toen ging ik kijken en zag in de spiegel dat Horace gelijk had. Toen ik in de klas terugkwam kon ik wel janken. Ik keek naar Horace en ik zag dat zijn pupillen ook zwart waren. Toen had ik door dat hij me in de maling nam en ik heb hem dus op zijn bek geslagen zogauw mevrouw Morgan weg was. Omdat ik doorhad dat hij loog. Hij wou niet zeggen waarom hij mij zo noemt. Dat van die ogen, dat was een geintje.

Johnny was een koppig ventje, daarom voegde hij er nog aan toe:

‘Ik blijf net zolang vechten tot ze ophouden mij zo te noemen. Waarom noemen ze mij toch zo?

Mevrouw Smith, zijn moeder, streelde hem liefdevol en verwijtend over zijn bol en zei hem alleen maar:

‘Johnny dear, Johnny dear, waar moet dat heen op deze manier?’

Maar, op een zekere dag - Johnny was al twaalf en al van school gestuurd - legde zijn broer Alec hem uit waar het allemaal door kwam. Alec zei toen tegen hem:

‘Johnny, zo kan het niet langer. Je word zo nooit een man. Ik meen het. Als je zo doorgaat. Je bent geen viooltje maar een Woolf, een jonge wolf.’

‘Waarom noemen ze mij dan zo? Als je mij dat zegt, dan zweer ik je dat ik nooit meer iemand zal slaan.’

[p. 108]

‘Johnny, snotneus dat je bent.’

‘Oké, dan ga ik door met vechten. Ik word Joe Lewis. Dat word ik later.’

‘Waarom Joe Lewis, ?’

‘Hij is sterk. Hij is de allersterkste.’

‘Hij is zwart.’

‘Hij is de sterkste.’

‘Maar jij bent niet zwart.’

Toen zei Johnny:

‘Maak je niet druk, Alec, dan word ik dat maar.’

‘En als ik jou nu eens zeg waarom ze je nikker noemen? Wat word je dan?’

‘Wat je maar wilt. Dan ga ik studeren.’

‘Zal ik het je dan maar zeggen?’

‘Zeg het maar als je het weet, Alec, anders bijt ik je in je oor. Ik meen het.’

‘Moet je hem horen.’

‘Zeg het dan, Alec.’

‘Hoe moet ik dat nu uitleggen, Johnny, aan zo'n snotneus. Maar goed, een van je grootvaders, eigenlijk de grootvader van je grootvader en daar weer een grootvader van, was een nikker. Vandaar. Vandaar dat ze jou zo noemen. Dat weet iedereen in de stad... maar ja, Johnny, je bent nog maar een snotneus en ik weet niet hoe ik dat allemaal moet uitleggen... Wel, het zou kunnen gebeuren - ik zeg zou - dat ook jouw zoon zo wordt. Een nikker.’

‘Thank you, Alec,’ zei Johnny. ‘Ik snap het. Ik maak mijn school af en ga studeren. Je zult zien. Johnny houdt zijn woord, ook al zeg je dat Johnny een snotneus is. Je zult nog eens zien, Alec.’

Johnny was geen snotneus. Hij hield zijn woord. Hij haalde Alec bijna in. Alec voerde als excuus aan dat hij het druk had met cricket en rugby, maar dat was niet helemaal eerlijk want ook Johnny trainde hard, hij bokste, en toch maakte hij zijn rechtenstudie binnen vier jaar af. Maar één semester na Alec, hoewel Alec drie jaar ouder was dan hij.

Toen verhuisde hij naar het Zuiden en opende een advokatenkantoor. Al spoedig stond hij bekend als een specialist voor problemen van zwarten. Hij liet een paar belangrijke brochures verschijnen over de rassensegregatie in het Zuiden en stond aan het hoofd van een delegatie op wier aandrang president Roosevelt enkele zeer belangrijke wetten uitvaardig-

[p. 109]

de, waarvan het recht op onderwijs voor zwarte kinderen niet de minste was.

Op zijn dertigste trouwde hij met een zwarte vrouw die als stagiaire werkzaam was op zijn kantoor. In feite had ze haar emancipatie aan ‘doctor’ Smith te danken. Ze was zijn rechterhand bij al zijn werkzaamheden.

Op zijn drieëndertigste verjaardag, drie jaar na het huwelijk, zei John Smith tegen zijn vrouw dat hij zich niet lekker voelde. Waarschijnlijk had hij de vorige avond, op een receptie ter ere van een delegatie uit Alabama, iets gegeten waar hij niet goed tegenkon. Die vervloekte overgevoeligheid ook van hem, die hem al vanaf zijn studententijd plaagde. Daarom ook hadden ze hem na drie maanden uit militaire dienst ontslagen, omdat hij allergisch was voor de uniformstof die over zijn hele lichaam een donkere uitslag veroorzaakte. Zodra hij zijn zomerkostuum aantrok, verdween die om zo te zeggen als sneeuw voor de zon. Toch leek het ze dit keer verstandig dokter Matthews te laten komen.

Toen dokter Matthews arriveerde, baadde John Smith in het zweet. Zijn lichaam was bedekt met een eigenaardige donkere uitslag en zijn oogwit was troebel en geel, wat dokter Matthews aanzag voor de symptomen van een bepaald type besmettelijke geelzucht, dat veel onder de zwarte bevolking voorkwam maar onder de blanke nauwelijks.

Dokter Matthews schreef een recept uit en stelde mevrouw Smith gerust nadat hij haar man een streng dieet en rust had voorgeschreven. Toen dokter Matthews wegging merkte hij terloops op:

‘U had me eerder moeten waarschuwen. Ik ben bang dat het herstel nu wat langer gaat duren.’

‘Maar Johnny is pas vanochtend ziek geworden,’ zei mevrouw Smith ongerust, ‘gisteren was hij nog volkomen gezond en was hij in een goed humeur.’

Dokter Matthews dacht even na en beloofde de volgende dag terug te komen. Als de patiënt zich niet goed voelde mocht ze hem ook eerder laten komen. Ten alle tijde. Voor meneer Smith was hem geen moeite te veel.

's Ochtends vroeg, rond een uur of vier, werd dokter Matthews door de telefoon gewekt.

‘O.k.,’ zei dokter Matthews terwijl hij verward opstond met de hoorn nog bij zijn oor, ‘ik kom meteen.’

Mevrouw Smith had niets teveel gezegd. John Smith, die thuis in het

[p. 110]

Noorden blue violet werd genoemd en op school nikker, baadde in het zweet en glimlachte, ogenschijnlijk hersteld.

Dokter Matthews moest even gaan zitten om zijn ontsteltenis te verbergen. John Smith, die in het Zuiden ‘doctor’ Smith werd genoemd, was van de ene op de andere dag zwart geworden. Nog diezelfde dag stierf hij en hij werd met alle plaatselijke eerbetoon op het kerkhof voor zwarten begraven, zoals hij zelf gewild had. Heel het zwarte Zuiden treurde om hem. Op zijn begrafenis speelde de beroemde Louis Amstrong enkele bluesnummers.

De laatste woorden die de overledene die dag in het oor van dokter Matthews had gefluisterd wezen op krankzinnigheid. Natuurlijk had dokter Matthews dat, omdat het een beroepsgeheim betrof, voor zich gehouden. Allang blij dat niemand zijn diagnose in twijfel had getrokken, dat het om een hartaanval ging tengevolge van een aangeboren afwijking en overbelasting in zijn werk, had dokter Matthews voor zich gehouden dat hij voor deze ongewone ziekte en deze ongewone dood onmogelijk een passende verklaring kon vinden. Zelf nam hij genoegen met de zeer algemene constatering, eigenlijk meer een vaag vermoeden, dat er toestanden en zaken bestaan die het stoffelijke ontstijgen. Toch vroeg dokter Matthews eens op een geschikt moment aan mevrouw Smith, toen elk bewijs van zijn onvermogen al voorgoed het stoffelijke was ontstegen, of zij Horace Greenwood kende, maar zij zei tegen hem dat ze die naam voor het eerst hoorde. Dat bevestigde alleen maar zijn vermoeden dat wijlen John Smith krankzinnig was geweest. Want wat had hij tegen hem gezegd?

‘Die idiote Horace Greenwood is de schuld van alles.’

Dat bevestigde zoals gezegd zijn vermoeden alleen maar. En natuurlijk smoorde het de stem van zijn geweten.

Gepubliceerd in Jevrejski Almanah (Joodse Almanak), 1965-1967, Beograd.