Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1993 (nrs. 61-64)

[p. 72]

Een anatomische les in het voormalige Joegoslavië
Bij ‘Over nationalisme’ en ‘Parabasis’

Toen in juni 1976 van Danilo Kiš de verhalenbundel Grobnica za Borisa Davidoviča (Grafmonument voor Boris Davidovitsj) verscheen, in Zagreb want in Belgrado was het manuscript door meerdere uitgevers op zogenaamd commerciële gronden geweigerd, werd het boek door de kritiek enthousiast ontvangen. Maar na een maand circuleerden er opeens geruchten over plagiaat - de plots zouden aan documenten in boeken van Roy Medvedev en Karl Štajner ontleend zijn - en verder zou de schrijver leentjebuur hebben gespeeld bij Joyce en Borges. In november werden deze beschuldigingen expliciet geuit in een artikel in het Zagrebse blad Oko onder de titel ‘Een halsketting van Gestolen Parels’, getekend door Dragoljub Golubović, een voormalige verslaggever. In hetzelfde nummer verscheen een scherp weerwoord van Kiš, gevolgd door een polemisch artikel van de hoogleraar Franse literatuur in Zagreb Predrag Matvejević. Deze versterkte Kiš in zijn mening dat Golubović zijn actie onmogelijk op eigen houtje ondernomen kon hebben, daarvoor waren zijn literaire verwijzingen te gedetailleerd; hij noemde namen als die van B. Šcepanović, M. Bulatovié en Dragoljub M. Jeremić. Deze laatste, hoogleraar filosofie, criticus, essayist en voorzitter van de Servische schrijversbond, zou een van de hoofdrolspelers in de literaire affaire worden, die gedurende een half jaar in kranten en tijdschriften tot verhitte discussies leidde.

In het voorjaar van 1978 verscheen van Kiš een boek van meer dan driehonderd pagina's, De anatomische les geheten, waarvan het eerste hoofdstuk een gedetailleerd overzicht van de hele affaire bevat: ‘Over een schandalige (literaire) zaak, subjectief’, met een bespreking van het aandeel van deze en gene uit het literaire wereldje, waarbij vooral de rol van de Franse vertaler van Kiš pikant is, die immers op de hoogte was geweest van de bronnen die Kiš had gebruikt.

Uit dit deel is het hier (uit de Franse editie) vertaalde fragment over nationalisme afkomstig; ‘Parabasis’ - waarmee het deel van het Griekse blijspel wordt aangeduid waarin het koor zich tot het publiek wendt - is de titel van het tweede hoofdstuk, waarin Kiš op de meer theoretische achtergronden van zijn werk ingaat en de basis legt voor de drie volgende hoofdstukken: ‘Tegen het obscurantisme of De scalpel van het kritische geweten’, over de argumentatie van Jeremić; ‘Genadeslag voor Dragan Jeremić’, waarin het mes wordt omgedraaid teneinde het werk van deze ethicus zelf aan reepjes te snijden; en ‘De dubbele goelasj van Branimir Šćepanović’, waarin een populaire novelle van deze protégé van Jeremić wordt ‘behandeld’. Op een vileine manier, een Karl Kraus waardig, fileert Kiš zijn tegenstanders, de cosa nostra van de Joegoslavische literatuur en kritiek. Zelfs voor de Nederlandse lezer, voor wie de affaire niet meer dan een ver gerucht kan zijn,

[p. 73]

is het een uiterst spannend boek; zo hoort polemiek eruit te zien, nietsontziend maar altijd op grond van argumenten, met kennis van zaken, vooral de zaken van de tegenstander, en wat het belangrijkste is: het gaat ergens om, in dit geval stond niet alleen Kiš eigen werk ter discussie, maar meer nog zijn werkwijze: het gebruikmaken of verwerken in een literaire tekst van elementen (feiten, beschrijvingen, plots, citaten, parafrasen) uit bestaande werken, fictie en nonfictie.

Maar waarom maakte men over die kwestie zoveel ophef? De discussie daarover leidt immers steevast tot uitgekauwde stellingen. Dat het in de zaak Kiš om meer dan alleen een literairtechnische of zelfs literair-ethische aangelegenheid ging, bewees het tumult dat op de publicatie van De anatomische les volgde. Met de keuze van Rembrandts versie van 1632 en niet die van 1656 - in het voorwoord bij het boek legt Kiš het verschil uit, dat behalve op het publieke karakter van de snijles vooral op de schamelheid van de dode proefpersoon betrekking heeft - leek hij de reacties al te hebben voorzien. En wat hij bij het eerste bedrijf in de winter van 1976/1977 had vermoed, dat de heftige reacties vooral met politiek, ideologie en nationalisme te maken hadden, werd door hetgeen volgde bewaarheid. In augustus werd er een rechtzaak tegen hem aangespannen in Belgrado, waarbij in eerste instantie Golubović de klagende partij was, maar weldra werd Jeremić de hoofdpersoon in het geding. Kiš verdedigde zichzelf, met succes, want in het voorjaar van 1979 werd hij vrijgesproken. En Jeremić probeerde nog verhaal te halen met een eigen boek, Narcissus zonder gezicht, waarin in extenso een verhaal van Kiš stond afgedrukt, ‘Honden en boeken’ met een tegenvertaling van het daarin gebruikte inquisitiedocument. In 1980 publiceerde Boro Krivokapić alle materiaal over deze affaire in twee (of meer?) bedrijven, Moet Danilo Kiš verbrand worden?; het boek heeft een omvang van 517 pagina's.

In oktober 1979 trok Kiš naar Parijs en begon de ‘verbanning van de Joegoslavische Joyce’, wiens fouten werden samengevat onder de noemer ‘kosmopoliet’.

(jfv)