Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

[p. 121]

W

winde

Zo is het dus gebeurd - ik was toen een jaar of vijf - dat mijn vader mij, zoals hij mijn oudere broer had gedaan, later met mijn jongere zou doen, Nederlands leerde opdat ik het jaar daarna geen al te gek figuur zou slaan, op school. Het gebeurde in de loggia van het bureau dat door niemand werd betreden, hij zat voor het venster en ik op zijn knieën, we keken op de Brand Whitlocklaan uit met toen nog vier rijen platanen en een paardepad, en de verlatenheid van de oorlogsdagen, aan de overkant lag het park van het Sacré Coeur. Hij gebruikte kleuterboeken, maar veel belangrijker dan Miel en Netje, waarvan me buiten de titel niets is bijgebleven, schijnt me het zichtbaar reeds gebruikte boekje waarvan ik wel de titel vergeten ben maar niet de trant der kleine, wellicht toen al ietwat aftandse pentekeningen van voorwerpen of dieren waarvan de Nederlandse naam telkens onderaan gedrukt was - en dit bewijst dat mijn vader ons het Nederlands niet, althans niet dan accessoir, vanuit het Frans aanleerde. (En in die zin mag ik wellicht beweren dat Nederlands mijn vadertaal is?) Hij las me de woorden voor, liet ze mij met hem samenlezen, bedekte ze dan met een blad papier en ik moest ze zelf terugvinden. Toen ik onlangs het eerste deel las van Michel Leiris' La règle du Jeu, viel mij natuurlijk zijn ‘logofilie’ op, soms als een neiging tot irriterende letterzifterij, vaak als een - reeds schuchter bij Proust en nog meer bij Malègue aanwezige - verkenning van de wortels die de taal in ons kan schieten. Ik vond het dan ook jammer, maar in mijn bijzonder geval toch vanzelfsprekend onvermijdelijk dat ik voor mij niet, zoals Leiris voor zichzelf, van die woorden of fragmenten kon oproepen die sporen zouden zijn van mijn geboorte tot de taal (niet minder decisief dan mijn geboorte tot de seksualiteit); ik vond het al veelzeggend, en het was mij een troost, dat de taal waarmee ik toch het eerst in aanraking was gekomen, het Frans, evenmin van die sporen had achtergelaten. Maar nu weet ik zeker (en het maakt me blij, want tot voor kort kon ik, buiten mijn eigenzinnigheid, geen andere, geen organische verklaring geven van mijn voorkeur voor het Nederlands dan dat ik mijn 16e tot mijn 2 ie jaar in Nederlandstalige internaten heb doorgebracht) dat er van die geboorte wel degelijk tenminste één spoor overblijft, en een spoor dat nog wel door het Nederlands is gedrukt. De winde, de winde, het was het moeilijkste woord van heel het platenboek. De tekening stelde het bovendeel van een waterput voor, niet alleen de windas met het touw waaraan een emmer hing, maar ook de randstenen en heel het puthuisje, zodat het

[p. 122]

niet voor de hand lag dat men zijn aandacht tot de windas moest beperken; daarenboven kon het stadskind dat ik was zich moeilijk een duidelijk begrip vormen van wat een waterput is; in de tuin waren maar twee regenbakken waarvan men een zware deksteen moest lichten om water te putten, en dan moest ik ook uit de buurt blijven; indien ik toen al ooit een echte waterput gezien had, dan moest het onder een bezoek aan de Robberechtsen van Humbeek of Impde gebeurd zijn, maar ik heb de indruk dat die bezoeken eerst later, toen ik het woord eindelijk meester was, hebben plaatsgehad (ofschoon we al 1942 of '43 schreven, en er toen voor de intensieve bezoeken van stadslui aan familieleden op het platteland nog wel andere redenen golden dan sympathie of bloedverwantschap, het is niet zonder een zekere solidariteitsschaamte dat ik bedenk dat mijn oudere broer de enige is geweest die de banden althans met Impde niet heeft laten verflauwen); zodat de kennis van het woord winde, waarvan ik niet eens de Franse vertaling kende - en nog altijd niet ken - me bijna zo zinloos moest schijnen als later de wiskunde (een gratuite pijniging van eigen hersens - eenvoudig omdat men mij niet had geleerd waartoe het rekenen en meten dienen kon, of omdat men mij die werkzaamheden van meet af aan had leren verachten). Om me het moeilijke woord dan toch in het hoofd te prenten, ‘de winde, de winde, de winde’, alsof hij een emmer water ophaalde (zelf heeft hij altijd gevonden dat het Nederlands veel expressiever is dan het Frans, hij toonde dit met allerlei voorbeelden aan, dit was hem zeker meer dan een voorwendsel om zijn instinctieve voorkeur voor zijn moedertaal te verantwoorden - in tegenstelling met de Nederlandse etymologieën van Franse woorden die hij triomfantelijk en als onbetwist afkondigde, en vaak niet meer betrouwbaar waren dan vaderstoel als oorsprong van fauteuil), ‘de winde, de winde, de winde’, en het is wel zo dat dit woord tussen de n en de d een soort van stilstand, hapering evoceert als van een zwengel die de verticale stand heeft bereikt zonder nog door de zwaartekracht weer naar beneden te zijn aangetrokken, terwijl de W - evenals in ‘zwengel’ - overeenstemt met de snelle, moeiteloze, dalende beweging die een aanloop vormt naar het nieuwe toppunt. Aan die mimiek dan en aan de begeleidende intonatie, maar ook aan de schertsende toon waarop mijn broers en ik het alles herdachten toen we ons de onbruikbaarheid van dit woord bewust waren geworden (Van Dale vermeldt het in de betekenis van windas, dommekracht, gehaspel, niet dan als ‘w.g. of gew.’) is het te danken dat ik het niet heb vergeten. (Ook misschien aan het feit dat het, niet veel later, hetzelfde gebaar was dat mijn grootvader, en soms andere huisgenoten met hem mee, spottend maakten als ik aan tafel weeral om een nietigheid aan het jengelen sloeg - eerst later ontdekte men dat een tierige

[p. 123]

lintworm me alle fut ontnam.) Ben ik de invloed en de betekenis van dat woord nu niet kunstmatig aan het opblazen? Het gaat er natuurlijk niet om mijn schrijverschap van het woord winde af te leiden, zelfs niet - zij het maar wetenschappelijk voorzichtigheidshalve - mijn keuze van het Nederlands. Maar minimaal is ‘de winde’ een symptoom van het feit dat het Nederlands, in tegenstelling tot het Frans en hoewel ik het bijna even spontaan leerde spreken, mij waarschijnlijk van het begin af een ook bewuste taal is geweest. (En later zou ze mij hoe langer hoe meer een katalysator van zelfbewustzijn worden, een ongewoon, onaantastbaar persoonlijk bezit waardoor ik van de meeste bekenden verschilde, dat me voor een deel scheidde van moeder en zuster die praktisch geen Nederlands verstonden, en bijvoorbeeld de boeken van het Davidsfonds, die mijn vader voor me meebracht, niet konden lezen, dat mijn leven op school scheidde van mijn leven thuis, mij scheidde van de meeste toen nog klakkeloos (Brussels-)-Franstalige Brusselaars.

(Daniël Robberechts)