Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

vuilnisbakkenschoonmaken

‘Tempus fugit’. Neemt mensen, dieren, dingen mee. En dus namen en woorden. Die vergeten worden. Niet altijd: wij kennen Socrates en de dodo, die niet meer bestaan - weten van respectievelijk beeldhouwwerk en tekeningen zelfs hoe zij er uitzagen. Van de laatste Tasmaniër bestaat zowaar een foto.

[p. 119]

Het verdwijnen dat vergeten als potentie in zich heeft gaat vaak snel. Wie een tijd niet in een stadsdeel kwam en verbluft ziet wat vooruitgang aan schoons en gruwelijks vermag, tracht, vaak vergeefs, te reconstrueren wat aan het nieuwe voorafging en ooit onaantastbaar vanzelfsprekend leek. Zo een confrontatie is als een klap. Maar vaker sluipt de tijd en stopt steels woorden in de bagage. Bij ouderen liggen die nog in verborgen hersenhoeken waar ze, door toeval van associatie en gesprek, te voorschijn kunnen springen, verrassend goed geconserveerd. Maar wie de taal leerde toen het object verdwenen was krijgt ze niet meer mee. Meestal. Want weer zijn er uitzonderingen. Absurd te bedenken dat een generatie kinderen opgroeit die de cent slechts kent als het door ouders bewaarde curiosum. Zoals ik weet dat er ooit halve centen en halve stuivers bestonden. Die laatste komen zij slechts tegen wanneer ze geschiedenis gaan studeren, maar de cent, hoewel fysiek verdwenen, blijft in hun taal bestaan: ‘fluitje van een cent’; ‘ik vertrouw hem voor geen cent’ en wat al niet meer. In welke druk van het Groot Woordenboek zal in het lemma ‘cent’ staan: ‘oude betaal-eenheid’?

Het edele knikkerspel kent ook betaaleenheden. Recent hoorde ik in een radio-uitzending dat kinderen nu, naast veel nieuwe namen voor nieuwe knikkersoorten, ook namen gebruiken die ik 45 jaar geleden beheerste als Klazien uit Zalk haar kruiden. Maar ik wil er wat om verwedden dat ze de knikker“cent” niet meer gebruiken en dus niet meer kennen: de ‘kalke-dot’. En nooit hoor ik meer, als vreugdekreet en begroeting, ‘hoe-ip-ip-ip-hoe-hazelip-hoeoi’. Waarvan ik me de wreedheid niet bewust was.

Waar komen trouwens nieuwe woorden vandaan? Heel lang was ik ervan overtuigd dat ik de uitvinder was van het woord 'jottum'-een term die enthousiasme uitdrukt over een geopperd plan: ‘laten we op het landje (bestaan die halflandelijke stadsplekken nog?) een hut bouwen’ - ‘jottum’. Mijn overtuiging werd ondersteund door het feit dat ik nog weet op welke hoek van de Amsterdamse Leimuidenstraat bij welke lichtval op een zomernamiddag rond 1946 ik dat woord uit mijn mond hoorde komen. Ik had het nooit eerder gebruikt, dat is zeker. Behoefte aan onsterfelijkheid deed me denken dat ik het ook nooit eerder hoorde. Zo interpreteer ik het althans. Toch is het woord ooit wel voor het eerst gevallen. Leeft de geestelijke moeder/vader nog?

Ik zeg tegen mijn gade (waarom dat plechtige woord? -zouden dertigers dat nog gebruiken als ze archaïsch willen formuleren of wonen die slechts samen?): ‘Raster vroeg naar een vergeten ding en woord’. Zegt zij: ‘ik bedacht laatst hoeveel woorden ik ken die onze dochter nooit heeft gebruikt, zelfs gehoord, samenhangend met kleren en het maken en herstellen daar-

[p. 120]

van.’ Dat is dus verdwenen of in reservaten overlevende vrouwentaal: ‘corset, balein, passement, manufacturenwinkel, directoire, popeline, kamizool, entre-deux, charmeuse, overjas’. En met huiver voeg ik zelf ‘gordeltje’ toe, de textielconstructie die bij het gruwelijk vrouwengeheim van mijn kinderjaren hoorde. Zal trouwens nog iemand onder de zestig de totaal onerotisch bedoelde aanduiding van mijn moeder gebruiken: ‘dat vrouwtje heeft een leuk figuurtje’? Wat doet beseffen dat 90% van de gebruikers van het woord BH niet weet dat het om 'bustehouder' gaat.

Terug naar het echtelijk gesprek. Zij zei dat kleding in dit verband gevaarlijk is: een modeterm kan generaties op zolder sluimeren om plots via Parijs of Milaan terug te keren: alpinopet, coupnaden, klokrok. Anders ligt het met het massale taalverlies rond textiel doordat kinderen niet meer op school leren wat vroeger elk meisje wel moest weten en kunnen om haar latere gezinsbudget sluitend te houden: Engelse naad, steelsteek, stiksteek, kruissteek, flanelsteek, vasten, stokjes, gerstekorrelsteek, ijzergaren. Toch ziet zij een kleine kans op overleving van deze bedreigde taalsoort - ironisch genoeg liggend in de bedreiging van dieren-, planten- en mensenrijk. Wanneer de ecologische catastrofe zo onafwendbaar wordt dat er mentale en sociaal-economische revoluties door ontstaan, uitmondend in een nette-armoe-economie, dan keren genoemde steken terug. Samen met de vingerhoed.

Mij gaf Rasters opdracht inzicht in de verraderlijkheid van het geheugen. Toen ik twaalf was had ik een vriend: onze straatveger. We kletsten samen en ik mocht met hem meelopen. Het woord vriend is niet lichtvaardig gekozen. Ik gebruikte de term en ervoer die als plechtig. Waarschijnlijk heeft hij me ooit, al dan niet gekscherend, zo genoemd. Met mijn gevoel wist ik in 1992 zeker dat hij Italiaan was. Mijn verstand zei me dat dat in 1951 onmogelijk was. Dus bel ik mijn moeder. Die van mijn vriend niet weet maar zegt: ‘die Italiaanse straatveger bestond wel - rond 1960, toen jij studeerde en we naar Nieuw-West verhuisd waren. Een schat van een man. Jij vroeg toen of ik hem wel koffie gaf. Maar dat wilde hij niet. Ik gaf hem wel eens een sinaasappel.’ Zo ontdek ik dat er twee straatvegers in mijn leven waren. En op hen kwam ik doordat ik voor me zag hoe niet alleen zij vaak kort na de vuilniswagen kwamen (werd die niet door een ratel voorafgegaan?), maar ook een man met een kar vol water die met een enorme boener vuilnisbakken van binnen schoonmaakte. Geen luxe in een tijdperk zonder plastic zak en koelkast. Particulier of gemeente? Bij abonnement of per keer? Wekelijks of maandelijks? Ook de naam van dat beroep weet ik niet meer. Als ik die al ooit geweten heb. Misschien was het trouwens wel vuilnisbakkenschoonmaker. In het jargon van '90: ‘hygiënisch medewerker’

(Walter van der Kooi)