Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

stoom

's Zomers, als het vochtig en windstil was, bleef de geur een paar minuten hangen in de tuin waar ik speelde: een beetje zout, teerachtig, verbonden met een prikkelend gevoel op je tong. Het huis van mijn grootmoeder lag aan de spoorlijn buiten het stadje. De trein kwam er, hoog op de spoordijk, een paar keer per dag langs. Dan rolden de wolken sissend langs de dijk omlaag over de landjes met de bonenstokken, de moestuin, het veld met de geit naast het huis, de voortuin met de koerduif in zijn kooi. Het wonderlijke was dat ze zo snel oplosten. Seconden na het passeren van de trein waren ze weg, alsof ze waren uitgewist door een onzichtbare hand. Later, toen ik groter was en de tuin uit mocht, liep ik naar de spoorbomen

[p. 101]

om de machinist te zien. Onbegrijpelijk was dat hij, terwijl de lokomotief met zijn stampende zuigerstangen en enorme wielen toch razendsnel langsdenderde, bedaard over zijn deurtje kon hangen en naar buiten kijken, zijn hand opstekend naar de vrouw in het huisje van de overwegwachter.

Het mooist vond ik de trein 's avonds laat of 's nachts. Ik probeerde zo lang mogelijk wakker te blijven in mijn logeerbed op zolder, om zodra een zacht beven van het hele huis de nadering van de trein aankondigde op een stoel te klimmen. Door de stoom die tegen het zolderraampje rolde heen kon ik dan een glimp opvangen, nu op gelijke hoogte, van het lampje in de kabine, de uit de pijp wervelende vonken, soms een hoofd met een hoed in een verlicht coupéraam.

Stoom, daar ging het allemaal om. Stoom bracht al deze dramatische beweging in een wereld die van nature stilstond, op de vogels na die overstaken door de plek lucht tussen de populieren en de voorgevel met de duivenkooi, de geit die af en toe een bizarre sprong maakte, de kip die nog over het erf tolde zonder de kop die een van mijn ooms er met een bijl af had geslagen. Je had ook auto's, maar daar waren er weinig van en hun beweging had niets met mij te maken.

Stoom had met mij te maken omdat mijn opa bij het spoor was geweest. De verhalen over zijn leven, die bij het huis hoorden, gingen altijd over het spoor. Het huis was van het spoor, net als de lapjes grond langs de dijk. Mijn oma kreeg haar pensioen van het spoor. En het spoor was stoom. Als mijn opa zijn pijpen, die nu in een glazen kastje werden bewaard, wilde schoonmaken, nam hij ze mee naar het station om ze door te blazen aan een stoomventiel van zijn lokomotief.

Hij was rangeerder. Hij had meegedaan aan de spoorwegstaking van 1903, en uit de toon waarop dat werd verteld begreep ik, dat hij daarom een held was. ‘Heel het raderwerk staat stil/Als uw machtige arm dat wil.’ Dat stond bij een prent in een oude krant. Op die prent zag je mijn opa, maar zonder zijn snor, die met geheven hand een aanrazende lokomotief tegenhield. Hij bewoog zich in een wereld waar alles onder een nauwelijks beheersbare druk stond door de stoom die was opgesloten in ijzeren bouwwerken en voortdurend gecontroleerd moest worden met manometers, ventielen, kleppen. Hij was de baas over de enorme krachten die lokomotieven, schepen en heimachines in beweging kon brengen, maar zodra hij uit de ketels was ontsnapt in het niets oploste. Hij dirigeerde treinen naar hun plaats in de doolhof van rails en wissels, soms bij nacht en ontij.

Maar dat wist ik allemaal alleen uit verhalen. Die verhalen hoorden bij een foto van een knappe man met een grote snor en een spottende glimlach,

[p. 102]

bij een dik zilveren horloge zonder glas, door eerbiedige tantes uit een la genomen, waarvan de wijzers stilstonden op een precies nachtelijk uur dat ik nu vergeten ben maar als kind wist, bij een koperen rangeerhoorntje aan een gebroken riem, bij een zwartgeworden zilveren rijksdaalder die dubbelgevouwen was alsof de reus van de kermis er zijn bovenmenselijke kracht aan had gedemonstreerd. Hij was op een winternacht, toen hij met zijn lantaarn in de mist het spoor overstak, uitgegleden en overreden door de rangeerlokomotief. Wolken stoom zag ik bij dat verhaal, een inferno van mist, ijzel en stoom waarin de machine waarover hij zijn leven lang had geheerst wraak op hem nam.

Dat gebeurde allemaal voor mijn geboorte, voor de oorlog. De negentiende eeuw, de eeuw van de stoom, duurde tot in de jaren vijftig van deze eeuw. Toen hoorde mijn vader op een zondagochtend via de radiodistributie Ir. Posthumus Meijes in zijn favoriete programma ‘De Spoorwegen Spreken’ zeggen, dat heel het Nederlandse spoorwegnet nu geëlektrificeerd was. Hij kwam het mij en mijn broers vertellen alsof het een persoonlijke triomf was, alsof de primitieve, moordzuchtige kracht die hem van zijn vader had beroofd nu voorgoed buiten werking was gesteld.

Stoomlok.

Stoommachine.

Stoomkast.

Stoomwezen.

Stoomschuif.

Stoomboot.

Stoomwasserij.

Op het stoom (= op de fabriek) werken.

Stoom afblazen.

Onder stoom liggen.

De stoom is van de ketel.

We gingen erheen met de trein, naar dat stadje van mijn grootmoeder. Na de oorlog was het traject tot Utrecht al geëlektrificeerd, maar van Utrecht naar het zuiden moesten we overstappen op de stoomtrein. De derde klas had geelgelakte houten banken en van bruin touw gevlochten bagagenetten. De hele reis hoorde je het puffen en stampen van de lokomotief en langs het coupéraam waaiden de snel oplossende witte flarden weg over het land. Dat we er bijna waren, wisten we als de schoorstenen van de twee fabrieken waar het stadje zijn welvaart aan ontleende boven de eindeloze kersenboomgaarden opdoemden, in mijn herinnering met schuine witte

[p. 103]

pluimen erop, als in een kindertekening. Op het stationnetje wees mijn vader ons de precieze plek aan waar het gebeurd was, die winternacht.

Natuurlijk is het woord stoom niet vergeten. Alleen mijn woord stoom is vergeten, zijn daverende en sissende wereld van betekenissen is geluidloos geworden in musea.

Als ik mij een voorstelling wil maken van die wereld, ga ik naar de Cruquius, het stoomgemaal dat in de negentiende eeuw de Haarlemmermeer mee droogmaalde. Dat is ook een museum, maar het verschilt van alle andere doordat het niet een bewaarde lokomotief of stoommachine of lokomobiel herbergt, maar zelf één gigantische stoommachine is, vermomd als neogothisch kasteeltje met kantelen en al. De in de ketel ontwikkelde kracht bracht verbazingwekkend grote en zware gietijzeren armen in beweging, die het water oppompten. Nergens kun je de ambachtelijkheid, de aanzet tot industriële vormgeving, van het stoomtijdperk zo indrukwekkend en ontroerend zien als in dat gemaal. Alom de behoefte aan ornament, de drang loodzwaar gietijzer luchtig te maken, open te maken, als kantwerk, sierlijk als bloemknoppen. De elegante wenteltrapjes, de volmaakte afwerking van koperen knoppen en hendels. Het mooiste is het bankje waarop twee machinisten konden plaatsnemen, in een nisje, met zicht op manometers en thermometers, hefbomen binnen handbereik. Een tuinbankje dat een grote rust en een onbegrensd vertrouwen in de door stoom beheerste toekomst suggereert. Maar de oude man die mij vertelde dat zijn grootvader het gevaarte nog in werking had meegemaakt, schetste een beeld dat in mijn verbeelding al het geweld opriep dat een eind maakte aan het leven van mijn grootvader: als de enorme armen begonnen te bewegen, trilde de grond in de verre omgeving, en als het gemaal in volle actie was, was het geknars en gedaver in afgelegen dorpen, kilometers verder langs de ringvaart, te horen.

Stoom is nu nog waar te nemen boven fluitketels en pannen, in het espresso-apparaat, de stoomstrijkbout. Elektriciteit heeft de wereld eerst stil gemaakt, daarna op veel andere manieren luidruchtig.

(Willem van Toorn)