Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

[p. 76]

moedervel

Midden op het schoolplein stond een kastanje in een vierkant van as. Recht tegenover het gebouw een rij weecees, ruw gepleisterde hokken vol drollen in en rondom elke pot. 's Nachts kom ik er nog wel eens terecht en dan krijg ik de stank weer in mijn neus. Geuren kleuren dromen. De bel hing naast de hoofdingang. Bij de entree werd je opgesteld in rijen van twee en vervolgens naar binnen gemarcheerd: de eerste klas voorop, de zesde altijd als laatste. De vreugde om het later lesbegin trotseerde zelfs het ongemak van een striemende regen- of hagelbui. God was overal en lijfstraffen waren heel normaal. Er ging een ruwhouten trap naar boven, vol gaten van granaatscherven. In het leslokaal prijkte een manshoge kolenkachel waarachter het rietje verborgen lag waarmee meester sloeg. Je zat met de armen over elkaar in de bank, een foto kan dat nog bewijzen. De namen van mijn medeleerlingen hebben geen stand gehouden, de onderwijzers associeer ik nog steeds met de merken van de sigaretten die zij rookten: Old Mac, Golden Fiction, Cross, Mount Everest. Alleen het schoolhoofd was geen roker, dat hield zich zwaar snuivend en hijgend met een vaporisator in leven.

In die dorpsschool doopte ik mijn eerste kroontjespen in het glazen cilindervormige inktpotje dat, beschermd door een eternieten schuif, in de rand van de bank verzonken zat en bijgevuld werd uit een liters grote fles. De eerste schrijflessen leerde ik met het puntje van de tong als richtinggever tussen de tanden, de letters van het alfabet calligraferen. Je moest keurig tussen een viertal ragfijne lijntjes blijven, anders zwaaide er wat. IJver werd gehonoreerd en gedrag voorgeschreven. Er was vloeipapier en een inktlap om de pen aan af te vegen na gebruik. Bij elke vlek noteerde de onderwijzer in een heel precies handschrift de vermaningen ‘foei’ of ‘geknoei’ met die vermaledijde pedagogische oei-klank die voor eeuwig en altijd aan het woord moeilijk vastzit.

Maar het gedrukte woord, dat was pas het ware woord. Vroeg in de morgen van die zesde december zochten mijn ogen daarom gretig in de verzameling cadeaus waarmee de geribbelde eikenhouten eettafel vol stond. Geen twijfel mogelijk, de verlangde rechthoekige houten doos stond er inderdaad, de deksel eraf, het stempelkussen goed zichtbaar, de rijen in alfabetische volgorde gerangschikte rubberen letterblokjes eromheen en in een vak beneden drie houders. Diezelfde ochtend nog was de keuken mijn drukkerij. Daar alleen was het warm, daar gloeide in de stoof de stroperige massa kolenslik aan tot een behaaglijk vuur. Ingedroogde inkt leek het wel, sjlam noemden ze het in mijn dorp.

Hoewel het zetwerk niet meeviel, was het enthousiasme over deze aanwinst voorlopig niet kapot te krijgen. Met een pincet kon je de letterblokjes

[p. 77]

gemakkelijk vangen, maar ze lieten zich nauwelijks in de klemmen van de houder drukken. Als fiches van een vlooienspel sprongen ze in het rond en nestelden zich in alle hoeken en gaten. En zo veranderde wat een toverdoos had moeten zijn, tenslotte stukje bij beetje in een ontgoocheldoos. De prachtige vervolgen op de avonturen van Arendsoog en Witte Veder, de gloedvolle verslagen over de gelukkige terugkeer van Cor van der Hart en de Zwarte Panter naar het land van de Bokkenrijders, alle spannende avonturen die dagelijks vlak voor het inslapen in eindeloze vervolgen waren bedacht, kwamen niet anders dan deerlijk verminkt op het papier terecht. Letters wrongen zich op het allerlaatste moment nog net uit de houder, zinnen werden geamputeerd omdat bij zoveel weerbarstigheid het geduld opraakte om ze anders dan in de beknopte stijl van krantekoppen persklaar te maken. Waar een even fantastische als oogstrelende parade van woorden was gedacht, leek de geleding van de tekst eerder op een peleton kreupele tinnen soldaatjes. De ongelijke strijd werd opgegeven en de doos vergeten.

En toch. Ik had allang het gemak van typemachine en carbonpapier ontdekt, en allerlei verhalen met één vinger in het gareel getikt, toen ik mijn drukkerij alsnog in bedrijf zag. Het was op de zetterij van de krant waar mijn vader werkte. Als in een droom zag ik daar hoe de letters zich als gestolde druppels uit de loodbalk losmaakten, bijna geruisloos in een baan naar beneden gleden en met een droge klik tegen elkaar tot stilstand kwamen. De zetter hoefde zijn toetsenbord slechts even te bewegen om dit wonder tot stand te brengen.

Bij mijn binnentreden in de alma mater draaide ineens alles om het moedervel, die groene fluweelzachte huid van was waarin met een lintloze schrijfmachine even gemakkelijk een tekst kon worden ingekerfd als in de tabula rasa van eertijds. Het waren de jaren van de verbeelding aan de macht en van bezetting en democratisering. ‘Wees redelijk, eis het onmogelijke,’ schalde radio De Vrije Maagd over een donker Spui waar bereden politie en overvalwagens de nacht bewaakten. ‘Wij gaan door, want we hebben gelijk.’ En intussen was de hele universiteit een grote drukkerij. Overal ratelden stencilapparaten, onder spanning gehouden door de machtige arm van een studentengeneratie die het anders wilde, braakten ze schokkerig het voedsel voor de vernieuwing uit. Actie en reactie, zeten tegenzet, in de dialectiek der tegenstellingen ging het in alle geledingen om het niveau van universiteit en onderwijs. Tube na tube inkt werd uitgeknepen, moedervel na moedervel aan de rollen gehaakt, stapel op stapel gelegd en dag na dag verwerkt tot wit- en zwartboeken, roofdrukken en informatiebulletins, nota's, plannen tot structuurverandering of wijziging

[p. 78]

van het studieprogramma en tegenplannen, kongresboeken. Met daarin opgeslagen het idioom van die dagen dat inmiddels door de tijd is weggelakt: radenuniversiteit, one man one vote, medebeslissingsrecht, zelfbeheer, verfeitelijkte kennis.

Met het potje correctielak dat bij het intypen van stencils voortdurend onder handbereik stond, heb ik altijd een bijzondere band onderhouden. Het deed mij door het acetonachtige luchtje denken aan haar nagels, het kwastje waarmee ze werden gelakt en het watje om het rood te verwijderen. Ze had me er eens een andekdote over verteld. Toen ze pas in Nederland was, werd ze om haar opmaak in het dorp nageroepen: ‘Kijk, die is geringd als een varken en ze is met haar vingers in de jam gevallen.’ Ik hoor het haar nog zeggen met een stem vol minachting en spot: ‘Gerink wie e verke’.

(Yves van Kempen)