Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

H

heidenen

Een van de interessantste aspecten van het missiemuseum in het Limburgse plaatsje Steijl aan de Maas is de opstelling van de bonte verzameling voorwerpen en opgezette dieren uit diverse gebieden, zoals Nieuw Guinea, Togo en China: het is de praktisch ongewijzigd gebleven opstelling van vóór de tweede wereldoorlog. Al kort na de stichting van de Societas Verbi Divini oftewel de Congregatie van het Goddelijk Woord in 1875 door de Duitse pater Arnold Janssen werden de eerste voorwerpen die de missionarissen mee naar Steijl brachten tentoongesteld in een kamer van het klooster. In 1931 werd de fors gegroeide collectie ondergebracht in het gebouw waar ze nog steeds te bezichtigen is. Niet zo lang geleden heeft alles een opknapbeurt gehad, waarbij vooral de taxidermische afdeling grondig werd gestoft en gerestaureerd. Maar gelukkig heeft men nooit de wijze van exposeren gemoderniseerd. Gelukkig, want wanneer ik er nu kom kan ik

[p. 34]

door dezelfde zalen met dezelfde geuren, langs dezelfde vitrines met dezelfde rangschikking van de overdaad aan fascinerende voorwerpen lopen als toen ik een kleine jongen was - ik ben in de gemeente geboren en getogen - en er nooit genoeg van kon krijgen me door de buffels, de giraffe, de arenden, de tijger die een koe verscheurt, de twee poten van een olifant te laten verbijsteren; het was en is mooi en ook een beetje om bang van te worden. Een kostbaar restant in een gemeente die verder haar gezicht grotendeels, zoals de meeste Nederlandse gemeenten, heeft ingeruild voor een gestandaardiseerd masker van nieuwbouw met landelijk bekende winkelconcerns. Toch mis ik ook in dat kleine museum iets. De heidenen.

Vroeger kon je in diverse vitrines bijschriften, in het Duitsch en het Nederlandsch, lezen in de trant van ‘afgodsbeelden der heidenen’ en ‘de missiezusters onderrichten heidenkinderen’. Bijschriften zijn er nog wel en nog altijd zijn ze tweetalig, maar heidenen zijn onvindbaar geworden. ‘Doel en wezen van de missionering,’ aldus Catholica-geïllustreerd encyclopedisch vademecum voor het katholieke leven (1966), ‘vindt zijn grond in het dogma van het alleenzaligmakende karakter der kerk, in dat van haar op die zaligmaking gerichte katholiciteit, en in de openbaring betreffende haar doelgerichte hiërarchische struktuur.’ En het lemma heidendom zegt onder meer: ‘Veelal hangen de heidenen het polytheïsme, dualisme of pantheïsme aan en vereren zijn natuurkrachten. (...) Het is de taak van de kerk te trachten al deze mensen door haar apostolaat te bereiken; inzonderheid wordt dit gedaan door de missie.’

Het is zonneklaar dat de heidenen niet in het missiemuseum (dat tegenwoordig meen ik missiologisch museum heet) ontbreken ten gevolge van een volledig geslaagde wereldwijde kerstening waardoor ze voor eens en altijd werden opgenomen in de schoot van het Mystiek Lichaam (zoals uiteengezet in de encycliek Mystici Corporis van Paus Pius XII in 1943). En als men het missiemuseum louter en alleen intact had willen laten uit geschiedkundig interesse waren die oude bijschriften juist veelzeggend op hun plaats geweest. Voor zover ik me kan herinneren bewerkstelligde juist het woord ‘heidenen’ bij het bekijken van speren, maskers en gebruiksvoorwerpen van papoea's en negerstammen bij mij een mengeling van xenofobische gevoelens en bewonderende fascinatie. Telkens als ik de voorwerpen zag die de heidenen begeleid naar of na hun doopsel hadden vervaardigd had ik het gevoel niet meer echt bang voor die volkeren te hoeven zijn en tegelijkertijd verdween mijn interesse voor hen vrijwel op slag, want terwijl ik het gipsen heilighartbeeld met het altijd roodgloeiende, tot een kruisje gebogen wolframdraadje van het lampje ervoor in de huiskamer van mijn oma nog wel een sfeer van stille beslotenheid vond hebben, had

[p. 35]

ik voor de door Afrikanen uit hout en ivoor gesneden crucifixen en briefopeners veeleer minachting; alle reden om weer met mijn neus tegen het glas te gaan staan staren naar de Sepikmaskers of de met leem besmeerde en met kaurischelpen versierde schedels van door kannibalen in het krijsende, van paradijsvogels doorvlogen oerwoud gesnelde koppen.

De benaming ‘heidenen’ had ontegenzeggelijk iets pejoratiefs. Door de klank associeerde ik het woord ook met ‘sjögers’, de woonwagenbewonende zigeuners die hun kamp ‘op de hei’ hadden, dat wil zeggen aan de rand van de gemeente, daar waar de bossen begonnen die zich uitstrekten tot over de grens met Duitsland. Achteraf gezien blijkt die associatie zo gek nog niet. In de etymologie wordt de betekenis van ‘heiden’ namelijk in verband gebracht met ‘heide’: een heiden is dan een bewoner van ongecultiveerde grond.

‘Op de heide’ is tegenwoordig de officiële benaming voor een Tegelse nieuwbouwwijk met gezinswoningen, woonerven, winkels, een school en een park met achter hekwerk herten en wilde zwijnen. Niet in de laatste plaats door de grote ijver van de westerse godsdienstige en kapitalistische missie is de ongecultiveerde grond overal ter wereld schaars geworden en de pijnlijke konsekwenties daarvan beginnen zich onmiskenbaar af te tekenen. In deze tijd waarin de ecologie tot bloei kan komen doordat de natuur, althans wat wij ons daarbij graag als noodzakelijk voorstellen, door ons toedoen verkommert, is het niet alleen ongepast en beschamend nog langer over heidenen te spreken, aangezien je daarmee allerlei verdenkingen op je laadt, maar is het eenvoudigweg ook onmogelijk geworden om iemand op deze almaar bevolkter rakende aardbol als ‘heiden’ te betitelen, want degenen die niet door het wijwater werden onttoverd werden dat inmiddels wel door de cola.

Bij primitieve volkeren spruit de afgoderij vooral voort uit het onvermogen om het symbool van zijn inhoud te onderscheiden, aldus de Catholica. Ik vraag me af, zou het, nu het begrip heidendom vacant is geworden ten gevolge van een geslaagde wereldwijde ontkoppeling van symbool en inhoud, een onttovering dus die gepaard gaat aan een algehele exploratie ter exploitatie van de meest afgelegen oerwoudgebieden, zou het juist nu niet een geschikte funktie voor bijvoorbeeld een dichter zijn om zijn scheppend leven in te richten als een heiden in de ongecultiveerde jungle van het nabije?

Hoor, eentje slaat er al zijn tamtam, met liever heimwee dan Holland, midden in Brooklyn:

Ook telkens als ik dood moet zijn
of dwars door gekgerekte pijn

[p. 36]

 

flitst wat ik graag maar vaag herken

 

als het oerwoud dat ik zelf ben

 

een zoveel duizend jaren oud

 

oerwoud oerwoud oer oerwoud.

(Huub Beurskens)