Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1992 (nrs. 57-60)

G

gloeikousje

Een woord dat langer dan een generatie is vergeten hoort thuis in een vergeten taal. Ik houd mezelf voor de gek als ik meen die te verstaan. Een tekst uit 1892 is gekleurd door gewoonten, vooronderstellingen en emoties die nu niet meer leven. Stijl, zinsbouw en woordkeus verbergen nuances die alleen de tijdgenoot kon herkennen. Juist de niet-vergeten woorden kunnen gemakkelijk bedriegen met een verloren bedoeling, een vergeten associatie.

Vergeten woorden zijn woorden die met de taal van herkomst hun natuurlijke omgeving zijn kwijtgeraakt. Hier, in de taal van vandaag, zijn het exotische vogels. Ik kan ze bekijken. Ik kan proberen ze weer aan de praat te krijgen. Maar ze staan op zichzelf. Binnen de onvermijdelijke afrastering mist hun gekwetter de klank, de terloopsheid, de zin die het ooit heeft gehad.

Hun natuurlijke omgeving valt niet te reconstrueren. Een perfecte reconstructie zou niet verschillen van wat er in de antiquarische boekhandel ligt. Een mislukte reconstructie blijft imitatie. Wie iets met vergeten woorden wil doen, kan hoogstens zorgen voor een omgeving die suggereert wat

[p. 31]

ontbreekt - zoals de apenrots een aanduiding is van de Kilimanjaro.

In historische romans scharrelen altijd wel vergeten woorden rond op zo'n rots van beton. Daar gaat het allereerst om de rots, om de suggestie van het verleden. De aanwezigheid van een paar vergeten woorden benadrukt nu juist hoezeer het tafereeltje te kort schiet. Er is geen andere mogelijkheid: het blijft een droevig gezicht.

Het verblijf van het gloeikousje (Artis)

Het laboratorium van Auer von Welsbach, de beroemde Oostenrijkse scheikundige, uitvinder van het gloeikousje, is vijf bij acht meter groot. De ramen zien uit op de tuin. De lange wand wordt in beslag genomen door een reusachtige boekenkast, die de wetenschappelijke werken en tijdschriften met glazen deuren tegen de inwerking van kwalijke dampen beschermt. Er is nergens wandversiering, er zijn geen gordijnen. De planken van de vloer zijn lichtbruin geverfd. De kamer wordt verwarmd door een zwarte vierkante gaskachel met het opschrift ‘Drossbach’.

Langs een van de wanden staat een rommelige werktafel met glazen, flessen en retorten. Naast de Bunsenbranders liggen vergeelde lapjes stof: fijne weefsels van katoen en ramèh, het kostbare chinagras uit Indië waarmee wij Nederlanders tot de ontwikkeling van het gloeikousje hebben bijgedragen. Op de vloer, die hier net als de tafel vlekken vertoont, staan verzegelde potjes met nitraatmengsels. De handgeschreven etiketten vermelden onder andere thorium, cerium, yttrium, beryllium, magnesium, zircoon en lanthaan. De experimenteertafel wordt tegenwoordig verlicht door twee hangende branders van het Graetzin-type, die dus niet origineel zijn.

Onder het raam ligt een klein Axminstertapijt. Hier staat een cilinder bureau met een houten leunstoel op draai voet. Dit is de enige stoel in de kamer (bij de werktafel staan twee hoge krukjes). In de stoel ligt een rood kussen. Het bureau is netjes opgeruimd. De kalender naast vloeiblad, penhouder en inktstel is afgescheurd op 14 Augustus 1892. Op een notitie-schrift in blauw kartonnen omslag ligt een ingebonden jaargang van het Chemische Zeitschrift; hierop een lorgnet met een dun metalen montuur. Laag boven het bureau hangt een Mundus-gaslamp van het laatste model.

Buiten schijnt de zon.

Het verblijf van het gloeikousje (Ouwehand)

Het onweer kwam dichterbij. Er knetterde verdwaald mitrailleurvuur. Een flits, de geweldige dreun van een inslag. De vloer beefde, de ramen rammelden in de sponning.

[p. 32]

‘Ze hebben houwitsers,’ mompelde hij. Sputterend ging de lamp uit: een onzichtbare hand draaide langzaam de kraan dicht. Nog even hing het gloeikousje als een grijze schim in het duister. Toen was het weg. Hij hoorde de vrouw rondstommelen. Ze streek een lucifer af en zette een kaars op tafel. Het vlammetje hield dapper stand.

Een paar denderende explosies. Hij hinkte naar het raam en trok het gordijn op een kier. De wolken lichtten onrustig op - wit in de verte, rossig boven het silhouet van de daken. In het wiegje begon de baby te huilen, schokkend en trappelend met zijn beentjes.

‘Rustig maar lieverd,’ zei de vrouw.

‘Rustig? Dit zijn granaten, idioot! Stom wijf, begrijp toch...’

‘Toe nou, geloof me, het was de bliksem. Het is waarschijnlijk in de gasfabriek ingeslagen. Dat wordt wel geblust.’

In de gasfabriek? Waarom weigerde ze zo hardnekkig de werkelijkheid onder ogen te zien? Krankzinnig! Ze moesten vluchten, nu, voor het te laat was. Heulde ze soms met de vijand? Als hij het kind nog wou redden zou hij haar moeten doodschieten. Hij aarzelde niet en trok zijn pistool.

Het verblijf van het gloeikousje (Blijdorp)

Vanwege een hardnekkige schimmelinfectie zijn de gloeikousjes in quarantaine geplaatst. In plaats daarvan hopen we hier binnenkort onze kachelschuier onder te brengen.

Nee Lize, ik peins er niet over. Zal ik je voorrekenen dat het gas maar de helft kost? De lampen komen daar nog bij. Besef je wel hoe vaak een Edisonlamp moet worden verwisseld, hoe vaak ze kapot gaan? Ik heb het meegemaakt bij Loorman, natuurlijk op een ongelukkig moment, ik zat juist op het privaat en het papier... later die avond vielen ze allemaal tegelijk uit. Dat zal ons nooit overkomen, dat je zomaar in het donker zit. Waarom zouden we het huis nog een keer overhoop laten halen? Om indruk op de buren te maken? Wil jij soms Russische roulette spelen?

Wel zeker, dat meen ik. Een gaslek ruik je tenminste. Met die draden weet je het nooit. Even aanraken, een klein mankementje - en jij ligt hier dood op de vloer. Of er slaan vonken uit die alles in brand zetten. Caoutchouc is zo verteerd. Ze zouden het moeten verbieden. Ik hoor dat er al dames bij de zenuwarts lopen vanwege de dagelijkse angst voor een elektrische schok. Chronisch nerveus! Hysterisch geworden! Ik zeg dit uit zorg voor je gezondheid; ik weet hoe vatbaar je bent.

Heb je wel eens goed gekeken naar het licht van die lampen? Niet een beetje geel: misselijk geel. Alle kleuren maken op slag een vale, smerige

[p. 33]

indruk. Het treurigst is dat types als Loorman niet beter meer weten. Die hebben geen kijk meer op kunst of natuur. Die denken dat het zo hoort. Trouwens, zulke lampen zijn niet eens goed te regelen. Ze kunnen alleen aan en uit: het licht is dus altijd te schel of te zwak. Bedenk hoe dat je migraine...

Nee, dit is definitief. We doen het niet.

Het verblijf van het gloeikousje (Burgers)

Ik was gelukkig. Mijn geluk liet zich duidelijk horen: een zacht en huiselijk suizen. Gebogen op de canapé zat Marie, omkranst door het lamplicht. Ze was bezig met een borduurwerk. Ze trok de draad uit haar schoot en stak toe. De naald was van zilver.

Ik volgde de plooi van haar rok tot de enkels. Haar zijden kousen gloeiden alsof ze van binnen door de suizende vlam werden verhit. Een broos en stralend licht. Ze keek me aan. Ik streelde haar hals, van het oor naar de schouder. Ik kuste de gloed op haar wangen. Ze greep naar de gaskraan en draaide het licht - nee, niet lager: ze draaide het op. Het ruisen nam toe. De muren rondom begonnen te schitteren.

Een lamp dooft geleidelijk, alleen als hij uitgedraaid wordt. Dit was anders. Het was of ik plotseling een heldere ster zag - een ster die verblindend opgloeide en met een knal uit elkaar sprong.

Ik was mijzelf vergeten.

(Henk van Setten)