Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1991 (nrs. 53-56)

[p. 113]

Maghiel van Crevel
Niet aan wennen

Eén mogelijke beschrijving van voetballer Marco van Basten is, dat hij ‘alleen met overtredingen af te stoppen is’. Dat is op zichzelf een onzinnige beschrijving: als er een overtreding voor nodig is, is hij dus niet af te stoppen (we hebben het tenslotte niet over kickboksen), maar iedere voetballiefhebber weet wat er bedoeld wordt. En als hij Nederlander of Milanees is, zal hij misschien zelfs met iets van triomf bevestigend knikken.

De overtredingen die dit voetbalgenie van zijn werk moeten houden variëren van ongevraagde omhelzingen tot de schaamteloze doodschop en worden navenant gecategoriseerd door scheidsrechter en publiek: na een omhelzing kun je als overtreder op een zakelijk drafje opnieuw positie kiezen, maar voor een doodschop word je soms bestraft met een gele of rode kaart en vergast op een fluitconcert. Misdaad en straf hebben geen van beide iets met voetbal te maken, maar zijn volledig geaccepteerd als onderdeel van het spektakel. Dat is absurd.

Aan het eind van de zomer tussen Peking en Amsterdam tijdelijk uit de lucht gevallen, bedacht ik me dat naar Denemarken telefoneren uit Kopenhagen goedkoper is dan uit Leiden. Een half uur later zat ik met Bei Dao op een zonovergoten plein in een schoongewassen stad in een vrij land: een bij verrassing cadeau gekregen samenzijn waar voor één keer geen uitnodigingsbrief of visumaanvrage aan vooraf had hoeven gaan. Ik schaamde me bijna. Want ja: ik was net twee maanden dáár geweest, ja, ik had die en die gesproken, ja, er staat wel een stel nieuwe wolkenkrabbers in Peking maar het ruikt er nog hetzelfde - en ik moest hem vertellen hoe het met de Chinese poëzie en haar dichters gaat en wat Hogerhand tegenwoordig van hem vindt. En of ze hem nog steeds zo haten? Ja, vertelde ik, dat ze hem nog steeds zo haten. Dat ze bloemlezingen verbieden omdat hij erin staat. Vertaler mag zich zo lang hij wil onderdompelen in een prachtig land en zijn literatuur. Schrijver uit prachtig (doch totalitair geregeerd) land moet zich voor onbepaalde tijd buitengaats drijvende houden. In een zee van vrijheid, maar in een taal die de zijne niet is. Zeewater kun je niet drinken.

Wie niet bij de bal kan, zorgt dat hij de man raakt. Maar overtredingen horen net zo min bij voetbal als onderdrukking bij literatuur. Onze enige manier om met deze dingen om te gaan is kennelijk eraan te wennen.

In het geval van voetbal is gewenning tot op zekere hoogte te vergeven. Bovendien is daarbij behalve misdadiger en slachtoffer nog een derde, boven die beiden gestelde, macht in het spel, die iets van het leed en de frustratie weg kan nemen met fluitsignalen en handgebaren. Maar

[p. 114]

er is geen macht die de dichter troost wiens gedichten verboden zijn.

Bestonden er maar strafschoppen in de literatuur. Als onderuit gehaalde dichters af en toe als goedmakertje de voorpagina van de grootste krant in hun vaderland vol mochten schrijven, kon ik er misschien aan wennen dat er overtredingen nodig zijn om ze af te stoppen. Helaas is het ondenkbaar dat een dichter als Bei Dao vóór de dag des oordeels de voorpagina van het Volksdagblad aangeboden krijgt. De regels van het voetbal zijn hier omgekeerd: als hij na ontvangst van de doodschop niet doet alsof hij zelf gestruikeld is en zich uitput in excuses voor zijn lompheid, kan hij rekenen op iedere vorm van tegenwerking, op intimidatie en beperking van zijn vrijheid in alle betekenissen.

Als we niet uitkijken, raken we ook daaraan gewend. We vinden deze dingen betreurenswaardig, maar kennelijk in zekere zin onvermijdelijk. We gaan redegevende voegwoorden gebruiken om in werkelijkheid - pardon, in theorie - geheel van elkaar losstaande zaken te verbinden: ‘Hij zit in de bak, want hij heeft meegelopen in een demonstratie voor persvrijheid.’

Een uiterst effectieve manier om een dichter in China af te stoppen, is hem verbannen naar het vrije westen. Zo loopt hij je in eigen land niet meer voor de voeten. En als hij het in zijn hoofd haalt, in het buitenland door te gaan met schrijven, kun je zijn gedichten net als vroeger verbieden, maar nu met nóg verpletterender argumenten.

Bijvoorbeeld dat hij nog steeds niets veranderd heeft aan de ongezonde want zwartgallige weergave van zijn zieleroerselen (die volgens het boekje voornamelijk uit ochtendlijk klaroengeschal zouden moeten bestaan); en nog erger: dat hij zich door het medewerken aan een exiltijdschrift, ondanks alle goede raad, nu ook nog inlaat met westerse samenzweerders, de hoofdschuldigen aan wat er in het oosten misgaat.

Sommige dichters die dat tijdschrift daar ondanks alle verboden in handen hadden gekregen, reageerden kwasi verontwaardigd: een groot deel van de inhoud zou zonder moeite in de officiële Chinese pers gepubliceerd kunnen worden; wat nou exil? Hij zit lekker in het westen, is vast al miljonair en hangt daar de zielige Chinese dichter in ballingschap uit - en dat terwijl hij hier al jaren weg is, zijn eigen taal niet meer kent en ook nog zeer middelmatige poëzie schrijft. Een keer vroeg ik welke gedichten bedoeld werden; de spreker bleek er nog niet aan toegekomen ze te lezen.

Het erge is, dat de eerste uitspraak hierboven waar is: natuurlijk zou een deel van Bei Dao's werk in de officiële Chinese pers gepubliceerd kunnen worden. Dat dat toch onmogelijk blijkt te zijn, heeft te maken met het feit dat er niet op de bal maar op de man wordt gespeeld. Alles moet worden gedaan om te zorgen dat hij niet kan scoren - al was het maar in eigen doel. De waanzin.