Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1986 (nrs. 37-40)

[p. 111]

Daniël Robberechts
Polytechnisch

Tom heeft een tiental bladzijden uit de vertaling van de Ilias moeten lezen, en hij vindt het nogal kinderachtig, allemaal: ‘Die goden zitten precies tv te kijken, op de Olympus, ze volgen het feuilleton “Het beleg van Troje”’. Maar dat televisie de droom van Homeros verwerkelijkt heeft en de mensen tot olympische goden gemaakt, dat lijkt hem wel een grappig idee. Het verschil is dat de goden voortdurend onder elkaar zaten te ruziën over hun bemoeienissen in de handeling. Niet dat de tv-kijkers geen invloed hebben op wat ze te zien krijgen, alleen gebeurt dat maar indirect, via de kijkcijfers.

*

Urbain tegen Sabine: ‘De vrijetijdsindustrie: je betaalt ze met het geld dat je verdiend hebt door je arbeidstijd te verkopen, in ruil krijg je programma's die je vrije tijd omzetten in een tijdrovende hobby, zodat je uiteindelijk geen minuut overhoudt voor jezelf alleen.’

*

Schrift het oudste audiovisuele medium van de mensheid. (Als het schrift het nu moeilijk heeft: een effect van de remmende voorsprong?)
Auditief: het is altijd vastgelegde spraak (ook stillezers subvocaliseren nog onbewust met hun stembanden).
Visueel: oorspronkelijk figuratief, via de pictografie alsmaar abstracter geworden; maar wat is een geschreven woord anders dan een visueel teken, en een gedrukte pagina evengoed?
Het radicale verschil met de nieuwe audiovisuele media: schrift is ronduit niet figuratief, niet ‘realistisch’ - zeg maar: niet illusionistisch.
(Notitie van Zebedeus de Zitter).

*

[p. 112]

‘Een roman is toch altijd beter dan de film die ernaar gedraaid is’, zegt Dikke Lola, ze begint voorbeelden te noemen en de hele klas valt haar bij, Lydia noemt zelfs Keetje Tippel terwijl Sabine zeker weet dat ze het boek niet gelezen heeft (ze probeert maar haar slechte toets goed te maken). Tenslotte wordt het Sabine te machtig. ‘Ik vind ook wel dat een goed boek beter is dan een slechte verfilming ervan’, zegt ze, ‘maar een goede film vind ik beter dan de slechte roman die ze er weleens van maken, achteraf.’ Ze kijken haar aan alsof ze Chinees heeft gesproken. Als Lola dan uitlegt dat een roman altijd rijker is dan de film omdat hij zoveel meer aan de verbeelding overlaat terwijl de film alles invult, zegt Sabine niks meer, maar ze denkt: wat ik zo goed vind aan een goede film is juist dat hij zoveel overlaat aan mijn woordenverbeelding, er worden me beelden getoond maar ze worden me niet benoemd, niet geïnterpreteerd, ik kan ze zelf allemaal met mijn eigen woorden invullen.

*

Al die intellectuelen zitten te kankeren over de beeldcultuur die het einde moet betekenen van de ware beschaving d.i. de schrijfcultuur. Ze hebben het over ‘het boek’ alsof het altijd een goed boek is, alsof ‘lezen’ alleen maar betekende: hoogstaande literatuur lezen. Alsof die schrijfcultuur alleen maar meesterwerken had voortgebracht, alsof ze de wereld niet ook had overspoeld met bocht, Schund, shit en troep.
Maar wat het schrift uiteindelijk voorheeft op al de nieuwe beeldmedia is wellicht nog: dat het onvergelijkelijk goedkoper is. Het goedkoopste produkt van geheel de vrijetijdsindustrie - en daardoor ook niet meer interessant voor de grote beleggers. En wat je de audiovisuele media wezenlijk moet aanwrijven is: dat er eerder in de hele wereldgeschiedenis nooit zoveel geld is uitgegeven om zoveel stront voort te brengen. (Notitie van Zebedeus.)

*

Als het achterzaaltje niet zo rokerig was geweest zou het haar misschien nog niet zo overrompelend duidelijk zijn geworden: de licht-

[p. 113]

bundel was een penseel, eigenlijk schreef hij op het doek. Hij schreef wel niet ‘brug’ of ‘auto’, hij tekende die auto op die brug. Nee, Ceci n'est pas une pipe: hij tekende een beeld dat zij herkende als het beeld van een auto die over een brug (het beeld van een brug) reed. Misschien was dat een heel andere, een heel juiste manier om naar een film te kijken: ‘In dit beeld herken ik een brug, ik herken een auto die over de brug rijdt...’ Van die avond af kon Sabine de projector zien als een machine om aan toeschouwers ultrasnel tekens te vertonen.

*

‘Ze zitten me weer bezig te houden’ - en Olivia voelt weer een witgloeiende woede opkomen: wat denken ze wel? Wat een honend misprijzen moeten ze niet voor haar voelen dat ze denken haar met zo'n programma aan het lijntje te houden? Ze heeft de tv afgezet, maar ze wou dat die druk op de knop ergens een onherstelbare schade aanrichtte in het omroepcentrum. Tv gebruiken ze als de speelbal waar de baas zijn jonge hond naar laat springen en rennen. Toen zij jaren geleden in een vakantiekolonie als jeugdleidster ging werken was de voornaamste richtlijn die ze meekreeg ook al: ‘Zorg dat je ze bezighoudt, want anders...’ Anders: ???

‘Maar ik wil mij zelf bezighouden’, denkt ze, ‘en daarom juist lees ik zo graag.’ Muriel die zou de schouders ophalen: ‘Je weet toch best dat de meeste mensen niet in staat zijn om zichzelf bezig te houden.’ In de tijd van Pascal repten ze zich van huis weg om aan hun nodige ‘divertissement’ te komen; nu krijgen ze entertainment en amusement thuis bezorgd, nog gemakkelijker dan voedsel.

*

Ze jammeren over het analfabetisme (terwijl de kinderen toch geen moeite hebben om de ondertitels te lezen?) Maar ik hoor ze nooit eens klagen over beeldanalfabetisme. Wat toch veel verderstrekkende gevolgen moet hebben? Het is niet een knappe man die je op het scherm te zien krijgt, niet eens het beeld van een knappe man: maar het beeld dat zij zich maken van (doorgehaald: wat) het (doorgehaald: beeld)

[p. 114]

idee dat hun kijkers hebben van hoe een knappe man eruitziet.
In elkaar schuivende codes die zorgvuldig worden uitgewist, anders zou de illusie verstoord raken.
‘Ik zie een knappe man’, dan wel: ‘Ik zie het beeld van een man voor wie men mij positieve gevoelens wil ingeven.’ In die zin had Peetse Swert gelijk toen hij weigerde te geloven dat het echt de eerste landing op de maan was die hij op het scherm te zien kreeg: ‘Allemaal gespeeld’, zei hij.
Wat men jou te zien geeft strookt waarschijnlijk niet met de realiteit.
(Notities van Sabine.)

*

Wanneer Jef zegt dat hij geen tv heeft, vraagt men gewoonlijk of hij zich dan niet verveelt, als alleenwonende man. Hij zegt van niet.

Maar het is niet waar, alleen verveelt hij zich liever zonder dan met een tv. En misschien is dat nog het enige geldige verwijt dat je de multimediale cultuur kan maken, denkt hij: dat ze geen gelegenheid meer overlaat om zich echt te vervelen. Wanneer verveling het enige middel is om van jezelf te ontdekken wat je eigenlijk wil, waar je ècht genoegen in schept. Misschien moet je wel de verveling tot het einde toe doorlopen en door de muur van de verveling heen breken om ooit iets aan te vatten wat de moeite waard is? Dat hebben kloosterlingen alvast voor op andere mensen: zij zijn door uren van rituele verveling heengeraakt. En wellicht is het probleem van de werklozen minder de verveling dan de bezighouderij?

*

‘Als ik een boek zit te lezen, hè Luk, dan stoor ik je niet bij het tv-kijken. Maar als jij naar de tv kijkt dan stoort het geluid me wel bij het lezen.’

Eigenlijk stoort ze hem wel als ze leest, hij heeft liever dat ze met hem meekijkt. Maar hij wil ook niet dat ze het doet om hem plezier te doen.

[p. 115]

‘En als ik zit te lezen roep ik ook nooit dat je dit of dat moet komen lezen; maar van jou moet ik altijd weer van mijn boek opkijken: “Kijk dat eens, Daisy!”’

*

‘Met onze vrije tijd handelt de vrijetijdsindustrie precies zoals de farmaceutische industrie met bacillen en microbes: uitroeien.’ Terwijl hij toch maar graag bij haar naar een western komt kijken, Urbain.

*

En mevrouw Xhauffleire die op een avond bij haar buren binnenloopt, maar Thomas kijkt nauwelijks van zijn boek op. Als de buurvrouw weg is merkt zijn moeder op dat dat toch geen manieren zijn. ‘Maar als wij bij haar komen zet ze haar tv toch niet af?’ zegt hij, ‘waarom zou ik dan mijn boek dichtklappen als zij hier komt?’ Maar dat is niet hetzelfde, zegt zijn moeder.

*

Jef stelt zich de vraag: waarom er wel openbare bibliotheken en discotheken en diatheken bestaan, maar geen openbare videotheken? Om dezelfde reden als waarom de jeugdbibliotheken in België geen stripboeken willen aanschaffen? (Aan studio Vandersteen moet die beslissing een fortuin hebben opgebracht.)

*

Het zal wel zo zijn, denkt Sabine, dat van een geschrift de coderingen extra waarneembaar zijn, veel meer dan in andere media. En juist van daaruit heb je ook twee totaal verschillende literaturen: de ene zet alles op haren en snaren om de codes onzichtbaar te maken, om de lezer te doen vergeten dat wat hij leest geschreven is; de andere maakt van de nood een deugd, speelt met de codes om de lezer ook van de coderingen te laten genieten.

*

[p. 116]

Het figuratieve beeld heeft de overhand gekregen op het non-figuratieve (in weerwil van Exodus 20:4 en van de Koran - zelfs de sjiietische fundamentalisten maken huizenhoge portretten van hun ayatollah). De ‘realistische’ figuratie heeft de overhand gekregen op de andere figuraties. (Ondertussen heeft de dramatische tekst de overhand gekregen op de lyrische en van de epische: showing, not telling.) Met de camera heeft de technische ‘realistische’ figuratie de overhand gekregen op de andere. (N.B.: inquisitief karakter van de optische instrumenten.) Met de publieksfilm heeft de sado-masochistische inleving de overhand gekregen op de fetisjistische contemplatie (die naar de kunstfilm is gemarginaliseerd). (En dus is de snuff-movie de consequente uitloper van de westerse beeldcultuurgeschiedenis.)
(Notitie van Zebedeus.)

*

Wat zo fijn is aan video, zegt Sabine: een programma is er zo overzichtelijk, zo controleerbaar als een foto of een boek, je kan zelf nagaan hoe het in elkaar zit. Maar door de meeste film- en tv-programma's word je geacht je helemaal klakkeloos te laten meeslepen, een roetsjbaan van ontroering naar ontroering, rillen, huilen, griezelen, watertanden, zweten, vertederd raken, hartkloppingen, huiveringen... Het moet alsmaar vooruitgaan, een stilleven is taboe (is goed voor de kunstfilm) - het is krankzinnig maar soms zou ik willen roepen: ‘Mag ik nu ook eens kijken, alstublief?’ Video moet zorgen dat films weer kijkfilms worden?

*

Maar een boek kàn niet vervelend zijn, zegt Boonen: voor het zover komt hebt ge het toch al weggelegd? En na tien dagen of tien jaren kunt ge het weer opnemen, en soms kan het u dan heel goed bekomen.

Een spreker, ja, een prater, dié kan vervelend zijn. En een muzikant, ik heb er hier eens een paar binnengelaten - God beware me voor muzikanten die er maar niet mee ophouden! Maar wat ik aan een boek zo handig vind is juist: dat ge het kunt afzetten wanneer ge maar wilt,

[p. 117]

ge verliest er niks bij. En ook wel dat het geen lawaai maakt. Geen gebabbel en getetter zoals op de radio en de tv. Pas op: ik kijk ook graag naar een schoon feuilleton. Maar als ge een boek leest, dan wordt er eigenlijk héél stillekens tot u gesproken.

*

En Urbain weer: ‘De vrijetijdsindustrie lost het vrijetijdsprobleem op door de vrije tijd tegen betaling in beslag te nemen, ze vult je ledige tijd op door hem te doden.’

*

Olivia die schaamt zich eigenlijk dat ze graag dagboeken leest, men kan het zo gemakkelijk doodverven als nieuwsgierigheid en indiscretie, als compensatie voor de intimiteit die ze als alleenstaande vrouw moet missen. ‘Maar uiteindelijk is het toch de enige manier om in de huid van een ander te kruipen, in zijn hoofd. Je leest hoe een werkelijke mens leeft en wat er in hem omgaat en zo - en je leest het echt als een boek.’

Als jong meisje kon ze zich door het dagboek van Anne Frank voor het eerst echt vergelijken met een ander meisje. (Daarna leek het dagboek van Spieghelken haar je reinste oplichterij.) Maar met de jaren was ze er hoe langer hoe meer op uit, mensen te lezen die haar helemaal vreemd waren; via hun dagboeken kan ze nu intiem doordringen tot mensen met wie ze niet zou kunnen omgaan, met wie ze zelfs nooit zou willen omgaan.

‘En het is allemaal niet zo geënsceneerd als in een roman, een biografie of zelfs een autobiografie. Een dagboekschrijver kan me dingen vertellen die hij tegen niemand kan zeggen. Het gaat niet alleen om de geheime dingen, de intieme of vernederende: er zijn dingen die je niemand kan zeggen omdat je niet wil dat men je vervelend gaat vinden - zo'n dingen zijn op z'n minst even intiem als de andere, en je kan er niets anders mee doen dan ze neerschrijven.’

*

[p. 118]

Het licht dimt uit, en Sabine voelt zich opgelucht dat ze niet meer kan gezien worden door de andere bioscoopbezoekers, dat zij ze niet meer hoeft te zien. Maar tegelijk voelt ze zich heel klein en heel alleen tegenover het grote doek - nee, het gaat niet om het doek. Bij theater kan je nog spreken van een confrontatie van twee gelijkwaardige groepen, die van de acteurs met die van de toeschouwers. Maar in de bioscoop zit je als geïsoleerde enkeling tegen een overmachtig instituut aan te kijken, een apparaat, een fabriek, een hele industrie. Dat geldt ook voor de tv - vandaar dat ze graag samen met iemand anders tv kijkt: ze voelt zich minder machteloos? En dat is precies wat ze zoveel gemoedelijker vindt aan fotografie, aan literatuur en aan heel wat videofilms: dat de maker ervan bijna altijd een enkeling is. Het zijn eigenlijk programma's van mens tot mens, je hoeft je niet zo te weer te stellen.

*

‘Maar een boek dat ge niet herleest’, zegt Baptist, ‘dat is toch een wrede miskoop? Evengoed als een plaat die ge maar eenmaal zoudt opzetten.’

*

Jef: ‘Het is nu maar enkele jaren dat ik de tijd heb om eens een tweede keer naar een film te kijken die ik goed heb gevonden. En nu valt het me toch wel op hoe weinig films daartegen bestand zijn. Niet dat ik ze ineens slecht ga vinden, maar ze lijken me wel een beetje goedkoop, ik bedoel: achteraf lijkt het allemaal irriterend dik in de verf te staan. Alsof de makers er geen rekening mee hielden dat je hun films nog een tweede keer zou kunnen bekijken.’

Sabine: ‘Maar hoeveel mensen zouden een film meer dan één keer willen bekijken, denk je? Een film flopt als hij niet meteen aan het grote publiek bevalt. Dat moet dus van de eerste keer te verstaan krijgen waar hij om draait, zo'n film moet onweerstaanbaar als een kampioenverkoper tegen het publiek inpraten. Een film die je geleidelijk meer gaat appreciëren naarmate je hem vaker ziet zal financieel wel niet haalbaar zijn - kan dus alleen in het circuit van de kunstfilm terecht.’

[p. 119]

Jef: ‘Okee: na fast food heb je nu al fast books en instant publishing, waarom zou je na instant-koffie, instant-fotografie en instant-pudding niet ook instant-succes hebben met instant-movies? Ik vraag me alleen af of alle filmmakers wel gelukkig zijn met die vluggertjes. Up up and away.’

*

Een polytechnische, multimedia-cultuur.
1. Wie op consumptie uit is, is verloren. (Wanneer rationeel consumeren op zich al een toegepaste wetenschap is geworden.)
2. Drastische verkorting van de arbeidstijd als noodzakelijke voorwaarde alleen al voor de polytechnische alfabetisering van de ontvangers.
(Notitie van Zebedeus.)

*

Als jij nu een boek zit te lezen, dan betekent het dat je op dit ogenblik liever een boek leest dan

te tekenen, fotograferen, filmen, schilderen, etsen, zeefdrukken, boekbinden, knippen, origami's of collages te maken, te weven, spinnen, boetseren, pottenbakken, glazuren, dammen, schaken, kaarten, puzzelen, sjoelbakken, vogelpikken, pingpongen, biljarten, flipperen, dominoën, dobbelen, gokken, hengelen, joggen, surfen, rijden, vliegen, wandelen, jagen, skiën, zeilen, schaatsen, bowlen, voetballen, zwemmen, tennissen, badmintonnen, basketten, volleyen, squashen, fietsen, boksen, judoën, golfen, tuinieren, knutselen, houtdraaien, figuurzagen, modelbouwen, haken, kantklossen, borduren, breien, vlechten, matten, rijgen, batikken, voor dieren te zorgen (katten, volièrevogels, duiven, konijnen, hoenders, aquariumvissen, schapen, geiten, honden, cavia's...), uit te gaan, te dansen, reizen, zingen, musiceren (piano, gitaar, viool, cello, tuba, fluit, klarinet, saxofoon, hobo...), een bezoek te brengen (aan een museum, een vernissage, een première, een theater, een opera, een concertzaal, een bioscoop, een restaurant, een circus, een kermis, een pretpark, vrienden, familie),

[p. 120]

te winkelen, straatslijpen, schrijven, vergaderen, mediteren, niksen, praten, vrijen, slapen, naar tv te kijken of een video, naar de radio te luisteren of een plaat...

Echt waar?

*