Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1986 (nrs. 37-40)

[p. 12]

Stanislaw Lem
‘Do yourself a book’
Vertaling: Karol Lesman

Het op papier zetten van de geschiedenis van de opkomst en de ondergang van Do yourself a book zou nog zeer tot lering kunnen strekken. Dit novum op de uitgeversmarkt is het onderwerp geworden van dermate verhitte discussies dat ze het fenomeen op zich volledig overschaduwden. Vandaar dat de oorzaken die ervoor zorgden dat deze onderneming flopte tot op de dag van vandaag onduidelijk zijn gebleven. Niemand heeft zich laten verleiden de publieke opinie op dit punt te onderzoeken. Misschien ook wel terecht; misschien wist het publiek dat over het lot van dit evenement besliste zelf niet wat het deed.

De uitvinding hing al een goede twintig jaar in de lucht en men mag zich er hooguit over verbazen dat zij niet eerder werd verwezenlijkt. Ik herinner me de eerste exemplaren van dit ‘literaire bouwpakket’. Het was een doos met de omvang van een flink boek, dat een gebruiksaanwijzing, een inhoudsopgave en een partij ‘bouwelementen’ bevatte. De elementen vormden strookjes papier van ongelijke breedte, die bedrukt waren met prozafragmenten. Ieder strookje had in de kantlijn gaatjes die van pas kwamen bij het binden, alsook enkele cijfers die in verschillende kiemen waren aangebracht. Wanneer men alle strookjes volgens de nummering in de ‘basis’-kleur, zwart, op volgorde legde, verkreeg men de ‘uitgangstekst’ die gewoonlijk bestond uit tenminste twee proportioneel ingekorte werken uit de wereldliteratuur. Als deze set slechts een dergelijke reconstructie ten doel zou hebben, zou hij geen enkele zin of commerciële waarde bezitten. Deze scholen echter in de mogelijkheid tot het schudden van de elementen. De gebruiksaanwijzing gaf gewoonlijk als voorbeeld enkele recombinatie-varianten en daarop hadden de gekleurde cijfertjes in de kantlijn betrekking. Patent op dit idee had ‘Universal’ die hierbij op boeken teruggreep, waarvan de auteursrechten allang waren vervallen. Het waren werken van klassieke schrijvers als Balzac, Tolstoj, Dostojevski,

[p. 13]

die door de anonieme staf van de uitgeverij passend waren ingekort. Feilloos richtten de uitvinders deze mixtuur tot een bepaald type mensen die er plezier in konden hebben meesterwerken (of liever de primitieve versies ervan) te vervormen of te veranderen. Je krijgt Misdaad en straf, Oorlog en vrede tot je beschikking en je mag met de personages doen wat je wilt. Natasja mag vóór haar huwelijk met andere mannen naar bed, Svidrigajlov mag trouwen met de zus van Raskolnikov, deze laatste mag aan de justitie ontsnappen en met Sonja naar Zwitserland vertrekken, terwijl Anna Karenina haar man niet bedriegt met Vronski, maar met een lakei enz. De kritiek viel deze vorm van vandalisme eenstemmig aan; de uitgever verweerde zich waar hij kon, hetgeen hem nog tamelijk goed afging ook.

De gebruiksaanwijzing die bij het pakket zat bijgesloten hield vol dat men zich op deze manier de compositieregels van een belletristisch werk kon eigenmaken (‘subliem voor beginnende schrijvers!’) en dat deze set ook gebruikt kon worden als een psychologische projectietekst (‘zeg me wat je gedaan hebt met Anne van het Groene Huis en ik zal zeggen wie je bent’), kortom zowel een ‘oefenpakket’ voor aankomende literatoren, als een spel voor iedere literatuurliefhebber.

Het was niet zo moeilijk tot de conclusie te komen dat de uitgevers door minder edele intenties werden geleid. ‘World Books’ waarschuwde in de handleiding de koper voor het toepassen van ‘oneigenlijke’ combinaties. Bedoeld werd het verwisselen van bepaalde tekstfragmenten die aan de oorspronkelijk als witte sneeuw zo onschuldige taferelen een perfide wending gaven: door het invoegen van één enkele zin suggereerde het onschuldige gesprek tussen twee vrouwen plotsklaps lesbische affecties; je kon het zelfs zover laten komen, dat in de eerbare families van Dickens incest werd gepleegd - wat je maar wilde. De ‘waarschuwing’ hield, dat mag duidelijk zijn, een aanzet tot handelen in, en wel zo geformuleerd dat niemand de uitgever beschuldigen kon van het inbreuk maken op de goede zeden. Per slot van rekening stelde hij in de gebruiksaanwijzing duidelijk dat men dit niet behoorde te doen...

Buiten zichzelf door onmacht (juridisch gesproken had hij geen poot om op te staan, daarvoor hadden de uitgevers wel gezorgd) schreef de bekende criticus Ralph Summers indertijd: ‘Zo, de moder-

[p. 14]

ne pornografie is al niet meer toereikend. Klaarblijkelijk moet men alles bezoedelen wat vroeger tot stand is gebracht, en niet alleen wat van smerige bijbedoelingen is verstoken, maar ook datgene wat zich daar juist tegen verzet. Dat armzalige surrogaat van de Zwarte Mis die eenieder in de huiselijke kring voor vier dollar op het weerloze lichaam van de vermoorde klassieken kan opdragen is een regelrechte schande.’

Algauw bleek dat Summers met zijn Cassandra-optreden had overdreven: de zaak floreerde lang niet zo goed als de uitgevers wel hadden verwacht. Er werd meteen een nieuwe ‘montage’-variant op de markt gebracht; een deel dat bestond uit enkel blanco vellen, waarin men met de hand strookjes met tekst kon rangschikken doordat zowel deze als de pagina's van dit deel bedekt waren met een monomoleculaire magneetfolie. Hierdoor werd het ‘bindwerk’ een stuk vereenvoudigd. Maar ook deze innovatie bleek geen succes. Zou dan toch, zoals sommige (vandaag de dag inmiddels zeer zeldzaam geworden) idealisten vermoedden, het publiek weigeren mee te doen aan ‘het misbruiken van meesterwerken’? Het hierin zien van een dergelijk edel beginsel houd ik helaas voor onbestaanbaar. De stille veronderstelling van de uitgevers was de hoop dat dit nieuwe spel bij een heleboel mensen zou aanslaan: op deze gedachtengang wijzen bijvoorbeeld passages uit de handleiding als: ‘Do yourself a book stelt je in staat om eenzelfde, godgelijke, macht over de lotgevallen van de mens te verwerven als die welke tot nu toe slechts was weggelegd voor de grootste genieën ter wereld!’ Hetgeen Ralph Summers in één van zijn polemische artikelen als volgt opvatte: ‘Eigenhandig kun je iedere verhevenheid omlaag halen, alles wat zuiver is besmeuren, terwijl je inspanningen vergezeld zullen gaan van het prettige besef dat je niet langer hoeft te luisteren naar wat de een of andere Tolstoj of Balzac te vertellen hadden, immers jij trekt hier aan de touwtjes, zoveel je maar wilt?’

Maar toch, van dit soort kandidaat-‘vervuilers’ waren er maar opvallend weinig. Summers voorzag een opbloei van ‘een nieuw sadisme dat zich openbaarde in agressie tegen duurzame culturele waarden’, terwijl Do yourself a book nauwelijks werd verkocht. Men zou maar wat graag willen geloven dat het lezerspubliek geleid werd door ‘dat natuurlijke restje verstand en rechtszin, dat door subculturele trillin-

[p. 15]

gen aan ons gezichtsveld werd onttrokken’ (L. Evans in Christian Science Monitor). De schrijver van deze woorden deelt - hoe graag hij dat ook zou willen - de mening van Evans niet.

En wat gebeurde er nu? Iets veel simpelers dan wat men zou mogen verwachten. Voor Summers, Evans, voor mijzelf en enkele honderden critici, verspreid over universitaire periodieken, en voor nog enige duizenden eihoofden in het hele land waren Svidrigajlov, Vronski, Sonja Marmeladov of Vautrin, Anne van het Groene Huis, Rastignac overbekende dierbare personages die soms zelfs levendiger waren dan vele reële kennissen. Voor een breed publiek zijn het slechts loze klanken, namen zonder inhoud, vandaar dat het koppelen van Svidrigajlov aan Natasja iemand als Summers, Evans of mijzelf een gruwel zou zijn geweest, maar voor het grote publiek was het precies hetzelfde als de verhouding tussen meneer X en mevrouw Y. Daar zij voor een breed publiek niet de waarde van gevestigde symbolen (hetzij van edele gevoelens, hetzij van losbandig kwaad) hadden, nodigden dergelijke personages niet uit tot pervers, noch tot enig ander vermaak. Ze waren gewoonweg volmaakt neutraal. Ze interesseerden niemand. De uitgevers nu, cynisch als ze waren, hadden met een dergelijke reactie geen rekening gehouden, want in wezen zijn zij niet op de hoogte met de situatie op de literatuurmarkt. Als iemand aan een bepaald boek een buitengewone waarde toekent zal hij het gebruik van dat boek als een stromat om je schoenen aan af te vegen niet alleen beschouwen als vandalisme, maar ook als een ritueel uit de Zwarte Mis - precies wat Summers bedoelde, want dat was toch wat hij schreef.

Maar de onverschilligheid ten aanzien van dergelijke cultuurwaarden was in onze wereld aanmerkelijk verder gevorderd dan de organisatoren van dit evenement hadden vermoed. Niemand wilde zich nog amuseren met Do yourself a book, niet omdat hij of zij zich op edele gronden verre hield van het bekladden van kostbaarheden, maar gewoon omdat hij of zij tussen het boek van een vierderangs broodschrijver en het episch werk van Tolstoj geen enkel verschil zag. Zowel het een als het ander liet hem of haar Siberisch koud. Als er al onder het publiek ‘de wil tot vertrappen’ sluimerde, dan ‘was er - in de ogen van dat publiek - niets interessants te vertrappen’.

Of de Heren Uitgevers deze bijzondere les hebben begrepen? In ze-

[p. 16]

kere zin wel. Ik geloof niet dat zij zich deze stand van zaken bewust werden op grond van het bovengenoemde, maar niettemin begonnen ze, geleid door hun instinct, neus of intuïtie, met het op de markt brengen van ‘montage’-varianten die het al heel wat beter deden, en wel om de doodeenvoudige reden dat deze het mogelijk maakten zuiver pernografische en obscene mengelingen te componeren. De nog overgebleven mooischrijvers haalden opgelucht adem, omdat tenminste de eerbiedwaardige overblijfselen van meesterwerken eindelijk met rust werden gelaten. Tegelijkertijd hield het probleem op hen te interesseren en verdwenen uit de kolommen van de elitaire literaire tijdschriften de artikelen waarin kledingstukken werden verscheurd en (ei)hoofden met as bestrooid. Want datgene wat zich in de niet-elitaire kringen van het lezerspubliek afspeelt maakt de Olympus der kunsten en zijn Zeusen niets, maar dan ook helemaal niets uit.

De Olympus ontwaakte daarna nog één keer, toen Bernard de la Taille voor een roman die hij uit de naar het Frans vertaalde verzameling The Big Party had samengesteld de ‘Prix Femina’ kreeg. Dat leidde overigens nog tot een schandaal, omdat de gewiekste Fransman de jury niet had ingelicht over het feit dat zijn roman niet helemaal origineel was, maar veeleer het product van een samensmelting. Overigens was de roman van De la Taille (Oorlog in het donker) beslist niet zonder verdienste; maar voor de opbouw ervan waren zowel talent als interesse vereist, eigenschappen welke de kopers van de serie Do yourself a book gewoonlijk niet aan de dag legden. Dit op zichzelf staande geval veranderde echter niets; vanaf het begin was het duidelijk dat dit hele evenement fluctueerde tussen een domme farce en commerciële pornografie. Rijk is niemand geworden van Do yourself a book. De mooischrijvers, gewend aan minimalisme, verheugt vandaag het feit dat figuren uit boulevardromances niet langer de parketvloeren van Tolstojaanse salons betreden en dat edelmoedige maagden, zoals de zus van Raskolnikov, zich niet langer hoeven af te geven met onverlaten en dégenerés.

In Engeland vegeteert nog een kluchtige versie van Do yourself a book; daar verschijnen series die je in staat stellen korte stukjes tekst te construeren volgens het ‘pure nonsense’-principe; de selfmade literator maakt zich blij over het feit dat in zijn micro-novelle het hele ge-

[p. 17]

zelschap in de fles wordt gegoten in plaats van het sap, dat sir Galahad een romance verbreekt met zijn paard, dat tijdens de H. Mis de kapelaan op het altaar speelgoedtreintjes laat rondrijden etc. Kennelijk amuseert dit de Engelsen, aangezien sommige dagbladen zelfs een vaste rubriek van dit soort elucubraties hebben opgenomen. Op het continent echter verschijnen practisch geen Do yourself a book's meer. We kunnen hier nog wel het vermoeden citeren van een Zwitserse criticus die op een heel andere manier dan wij de nederlaag van deze onderneming verklaarde. ‘Het publiek - zo zei hij - is inmiddels zo lui geworden, dat het al geen zin meer heeft om zelfs iemand eigenhandig te verkrachten, uit te kleden of te martelen. Dat alles wordt overgelaten aan vakmensen. Do yourself a book zou misschien carrière hebben gemaakt, als het zestig jaar geleden was ontstaan. Nu het te laat is geboren, is het in het kraambed gestorven.’ Wat kan men nog meer aan deze constatering toevoegen dan een diepe zucht?