Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1985 (nrs. 33-36)

[p. 1]

[1985/35]

Marguerite Duras.

Michel Leiris (l.) met Francis Bacon.

[p. 7]

Marguerite Duras
De deportatie overleefd
Vertaling: Everdien van der Loo

De tekst die U door Garance zal worden voorgelezen draagt de titel ‘De deportatie overleefd’.

Ik heb hem teruggevonden in een schrift, een soort van dagboek dat niet aan de tijd gebonden is en dat ik aan het einde van de oorlog bijhield.

Het is geen politieke tekst, het is eenvoudig een tekst. Zonder meer. Ik geloof dat ik hem heb geschreven om niet te vergeten. Om niet te vergeten wat een mens kan worden, wat hem aangedaan kan worden. En hoeveel liefde men hem kan schenken. Dáárom ging het hier.

Enige jaren geleden is deze tekst verschenen in het vrouwentijdschrift Sorcières, maar anoniem, zonder mijn naam. Omdat het mij ongepast en bijna onfatsoenlijk had geleken mij te beroepen op het getuigenis van een overlevende om te kunnen spreken over de ergste gruwel van onze tijd: de Duitse concentratiekampen. Nu durf ik er voor uit te komen dat ik die tekst heb geschreven. Ik geloof dat ik daarmee in geen enkel opzicht afbreuk doe aan het algemene karakter van de tekst, aan de universele draagwijdte van het relaas.

Ik ben tevens van oordeel geweest dat, als deze tekst ten overstaan van anderen moest worden voorgedragen, die voordracht vanavond en op een plaats als deze diende te worden gehouden. Juist hier. Omdat hij hier aansluit bij vele duizenden andere getuigenissen van precies dezelfde aard, ongeacht het feit dat ze soms wel en soms niet op schrift zijn gesteld, ongeacht de vraag of ze wel of niet in de openbaarheid zijn gekomen.

...Als hij meteen na zijn terugkeer uit het kamp had gegeten, zou zijn maag gescheurd zijn onder het gewicht van het voedsel of zou het gewicht van het voedsel een belasting zijn geweest voor het hart, dat juist in de holte van zijn magere lichaam reusachtig groot was geworden: het ging zo te keer dat je het aantal slagen niet had kunnen tellen, dat het leek of het niet gewoon klopte, maar als het ware onder invloed van de

[p. 8]

ontzetting sidderde. Nee, hij kon niet eten zonder dood te gaan. Maar als hij nog langer niet zou eten, zou hij van honger omkomen. (...)

Het gevecht met de dood is heel snel begonnen. We moesten het voorzichtig, behoedzaam, tactvol en slim aanpakken. De dood omsloot hem volledig. Toch was er nog een manier om hem te bereiken, de mogelijkheid om contact met hem te hebben was wel zeer gering, maar het leven huisde nog in hem, het was nauwelijks een sprankje, maar toch was het er. De dood ging in de aanval. Op de eerste dag 39,5. Toen 40. Toen 41. De dood raakte uitgeput. 41: het hart trilde als een vioolsnaar. Nog steeds 41, maar het trilt. Het hart, zo dachten wij, het hart komt straks tot stilstand. Nog steeds 41. De dood klopt aan met doordringende slagen, maar het hart hoort het niet. Het kan niet, het hart komt zo dadelijk tot stilstand. Maar nee. (...)

Pap, had de dokter gezegd, steeds een koffielepeltje. Zes of zeven keer per dag kreeg hij pap. Van een koffielepeltje pap kreeg hij het benauwd, hij greep ons bij onze handen, hapte naar lucht en viel weer achterover op bed. Maar hij slikte het door. Zo moest hij ook zes of zeven keer per dag naar de wc. We pakten hem onder zijn knieën en onder zijn armen en tilden hem op. Hij woog waarschijnlijk nog zo'n zevenendertig, achtendertig kilo: zijn botten, huid, lever, ingewanden, hersenen, longen, alles bij elkaar: achtendertig kilo, verdeeld over een lichaam van een meter zevenenzeventig. We zetten hem op de toiletemmer met een kussentje onder zijn benen: op de plaatsen waar de gewrichten slechts door de huid bedekt werden, was de huid open. (Het Joodse meisje uit de wijk van de Temple, dat zeventien is, heeft ellebogen die door de huid van haar armen heensteken, wat vermoedelijk komt doordat haar huid nog zo jong en teer is, het gewricht steekt naar buiten en ligt onbeschermd, ze komt naakt en schoon te voorschijn en heeft geen last van haar gewrichten, noch van haar buik waaruit, met regelmatige tussenpozen, al haar geslachtsorganen zijn verwijderd.) Wanneer hij eenmaal op de emmer zat, deed hij in één keer zijn behoefte, wat een reusachtig en onverwachts klokkend geluid maakte. Terwijl het hart het maar niet opgaf, moest de anus zich wel legen en liet zijn inhoud los. Alles, of vrijwel alles, liet zijn inhoud los, zelfs de vingers verloren hun nagels, lieten ze op hun beurt los. Maar het hart bleef intact. Het hart. En het hoofd. Het hoofd, verwilderd maar van een prachtige schoonheid en

[p. 9]

alleen, maakte zich los van dit knekelhuis en stak er boven uit, herinnerde zich, vertelde, herkende, protesteerde. Praatte. Praatte. Het hoofd zat vast aan het lichaam zoals normaal gesproken een hoofd vastzit, maar deze hals was zo dun geworden - je kon hem met één hand omsluiten - en zo uitgedroogd dat je je afvroeg hoe het leven er doorheen kon gaan, een koffielepeltje pap gaf al de grootste problemen en sloot alles af. Je zag hoe de wervels, de halsslagaders, de zenuwen, de keel zich aftekenden en je zag het bloed stromen: de huid was zo dun als sigarettenpapier geworden. En toch maakte hij die slijmerige, donkergroene, borrelende materie, poep die niemand ooit nog had gezien. Nadat hij zijn behoefte had gedaan legden we hem weer in bed en dan bleef hij lang liggen, volledig uitgeput en met half gesloten ogen. (...)

Zeventien dagen lang bleef zijn ontlasting er hetzelfde uitzien. Onmenselijk. Meer nog dan de koorts, zijn magere lichaam, zijn vingers die geen nagels meer hadden of de sporen die de mishandelingen door de SS hadden nagelaten, maakte die ontlasting dat wij ons ver van hem verwijderd voelden. We gaven hem goudgele pap, pap die was bestemd voor zuigelingen, en die pap verliet zijn lichaam weer, donkergroen van kleur, als het slijk van een moeras. Wanneer de deksel op de toiletemmer zat, hoorde je gasbelletjes ontsnappen. Zijn ontlasting, slijmerig en kleverig als zij was, had kunnen doen denken aan een grote fluim. Zodra zij was geproduceerd, verspreidde zich een lucht door de gehele kamer die geen rottingslucht of lijklucht was - voor zover zijn lichaam overigens nog materie bevatte die tot ontbinding kon overgaan - maar veeleer de lucht van plantaardige stof, van humus, van dode bladeren, van een te dichte begroeiing van onderhout. Het was inderdaad een smerige lucht, zwaar en ondoordringbaar als de weerspiegeling van die ondoordringbare duisternis waaruit hij te voorschijn kwam en waarvan wij nooit iets zullen weten. (Ik leunde op de luiken, de straat trok aan mij voorbij en omdat zij niet wisten wat zich in mijn kamer afspeelde, had ik zin om hun te vertellen dat in die kamer, boven hun hoofd, een man levend uit de Duitse concentratiekampen was teruggekeerd.)

Natuurlijk had hij, op zoek naar eten, in vuilnisbakken lopen graaien, hij had planten gegeten en water uit machines gedronken, maar dat kon geen verklaring zijn. We zagen ons geconfronteerd met iets wat we

[p. 10]

niet kenden en zochten er verklaringen voor. We hielden ons voor dat hij misschien onder onze ogen bezig was zijn lever, buik en milt op te eten. (...)

Zeventien dagen. Zeven keer per dag, elke keer weer, ruiken we, kijken we, proberen we iets te herkennen. Zeventien dagen lang houden we zijn ontlasting voor hem verborgen, zoals we voor hem zijn eigen benen, zijn lichaam, het ongelooflijke verborgen houden. (...)

Op een dag neemt de koorts af. Na zeventien dagen begint de dood vermoeid te raken. De ontlasting in de emmer borrelt niet meer, wordt vloeibaar en is weliswaar nog steeds groen van kleur, maar ruikt menselijker, menselijk. En op een dag neemt de koorts af, hij heeft twaalf liter serum gekregen en op een ochtend neemt de koorts af. Hij rust op negen kussens, een voor zijn hoofd, twee voor zijn onderarmen, twee voor zijn bovenarmen, twee voor zijn handen en twee voor zijn voeten; want hij begon door te liggen, we moesten zijn lichaam helemaal in het dons laten verdwijnen en stil laten liggen en dan, op een ochtend, verlaat de koorts hem. De koorts komt wel terug maar neemt weer af. Komt opnieuw terug, zij het wat minder hoog, en neemt wederom af. En dan, op een ochtend, zegt hij: ‘Ik heb honger’. (...)

...Hij eet een schaapskotelet. Vervolgens zuigt hij op het bot, hij kijkt niet op of om en wordt geheel in beslag genomen door die bezigheid. Als hij het laatste vezeltje vlees heeft opgegeten, neemt hij nog een schaapskotelet. Dan, zonder de ogen op te slaan, een derde.

Hij zit, gesteund door zijn kussens, in een stoel bij een half geopend raam met zijn stok naast zich. Zijn benen zwabberen als staken in zijn broek. Wanneer de zon scheen, waren zijn handen doorschijnend.

Gisteren raapte hij met een uiterste krachtsinspanning de broodkruimels op die op zijn broek en op de grond waren gevallen. Vandaag laat hij er een paar liggen. (...)

We laten hem alleen wanneer hij aan het eten is. Hij heeft geen hulp meer nodig. Hij is al zozeer aangesterkt dat hij een lepel of een vork kan vasthouden. We snijden nog wel het vlees voor hem. We laten hem alleen met het voedsel. We zetten het voor hem neer en laten hem met rust terwijl hij eet. We praten niet in de aangrenzende vertrekken. We lopen op onze tenen. We kijken op een afstand naar hem. Zijn lichaam werkt. Hij heeft geen voorkeur voor een bepaald gerecht. Steeds min-

[p. 11]

der voorkeur. Hij schrokt en is onverzadigbaar. Wanneer het eten niet snel genoeg wordt gebracht, barst hij in snikken uit en zegt dat we hem niet begrijpen.

Gistermiddag heeft hij brood uit de koelkast gestolen. Hij steelt. We zeggen dat hij voorzichtig moet zijn en niet teveel mag eten. Dan begint hij te huilen. (...)

Het was de eerste zomer na de oorlog. 1946.

Het was op een Italiaans strand.

De zee was blauw, zelfs daar, onder onze ogen, en er waren geen golven, maar het water deinde heel licht, als een ademhaling in een diepe slaap. De anderen hebben hun spel gestaakt en zijn op hun handdoeken in het zand gaan liggen. Ik ben ook opgehouden. Hij liep in de richting van de zee en ik richtte mijn ogen op hem. Hij zag dat ik naar hem keek. Hij knipoogde van achter zijn zonnebril en glimlachte naar me. Ik wist dat hij het wist, hij wist dat ik elke dag, al een jaar lang, elke dag op elk ogenblik, elk ogenblik van elke dag, dacht: ‘Hij is er omdat hij het concentratiekamp heeft overleefd’.

Marguerite Duras, Pas mort en déportation. Oorspronkelijk verschenen in Sorcières 1976.

Herdrukt in: Outside. Papiers d'un jour, 1981, pp. 288-292.