Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1985 (nrs. 33-36)

[p. 177]

J. Bernlef
Ontdekkingsreizigers gevraagd
Naar aanleiding van Raster 32

Er is in de naoorlogse nederlandse literatuur iets vreemds aan de hand. Discussie over literaire zaken ontbreekt vrijwel geheel, aan polemiek daarentegen bestaat geen gebrek. Niets vinden wij kennelijk leuker dan het elkaar met vileine opmerkingen en verdachtmakingen onderuit halen. De aandacht in de vaderlandse literaire journalistiek is dan verzekerd.

Nu Raster de nederlandse poëziekritiek voor een keer eens polemisch heeft doorgelicht, met een artikel van Hans Tentije en een gesprek tussen een aantal redacteuren en poëziecritici, mag het blad zich dan ook opeens in een grote belangstelling van de pers verheugen.

Het sprak vanzelf dat de aangevallenen zich in die persreacties in nieuwe scheldkannonades uitputten. Hun verontwaardiging nu zelf eens onder vuur te zijn genomen met dezelfde wapens waarmee zijzelf al jarenlang op anderen schieten deed potsierlijk en hypcocriet aan. De verleiding is natuurlijk groot om gedetailleerd in te gaan op de diverse reacties. Ik zou daar de literaire journalisten die - was de kritiek in de vorm van een essay gegoten - aan de hele kwestie zouden zijn voorbijgegaan zeker een plezier mee doen maar het lijkt mij zinvoller een aantal zaken aan te stippen die in een werkelijke discussie aan de orde zouden dienen te komen.

De belangrijkste eis die je aan een goede poëziecriticus mag stellen is dat hij, zoals Offermans zegt, als een lezer leest, d.w.z. als iemand die zonder bijbedoelingen verrast hoopt te worden. De meeste critici behoren niet tot dit soort lezers. Zij weten al van tevoren wat zij graag willen lezen. Voor een deel komt dat omdat de meeste poëziecritici nu eenmaal zelf dichters zijn (een situatie analoog aan die in het buitenland), voor een ander deel omdat zij, vanuit hun ongerustheid over de geringe populariteit van poëzie regelmatig een pleidooi houden voor

[p. 178]

een begrijpelijke, ja, ik heb zelfs gehoord voor een ‘menselijke’ poëzie.

Dick Hillenius heeft eens een tweedeling gemaakt in het plezier dat mensen aan kunst beleven: het herinneringsplezier versus het ontdekkingsplezier. Het een kan niet zonder het ander, traditie en vernieuwing horen bij elkaar, al dreigen zij in een polemiek weer uiteengedreven te worden (de suggestie van diverse kanten gedaan als zou Raster zich krampachtig in een avant-garde bastion verschansen kan alleen maar gedaan worden door mensen die het blad niet lezen - zie Raster 19 ‘Een vrolijke begrafenis van de jaren 60’). Kenmerkend voor het herinneringsplezier is dat het appelleert aan een van de meest fundamentele behoeftes die de mens kent: zekerheid. Het ontdekkingsplezier appelleert aan een gevoel voor nieuwsgierigheid, aan de behoefte om de dingen anders te zien dan men gewend is, de zekerheid tijdelijk prijs te geven.

Het is al sinds jaar en dag zo dat kunst die aan dat herkenningsplezier tegemoetkomt op een breder publiek mag rekenen dan kunst die de herkenning op losse schroeven probeert te zetten. Daar is niets op tegen, het is altijd zo geweest. Iets anders wordt het wanneer critici het grote publiek (en de politici) naar de mond gaan praten en aan de poëzie dubieuze eisen gaan stellen als ‘begrijpelijkheid’, ‘overzichtelijkheid’, ‘vormvastheid’ e.d. Op zich is er niets tegen poëzie die aan die kwalificaties voldoet, maar een criticus die zich zo weinig avontuurlijk en zo herinneringsbelust gedraagt, stelt al gauw andere poëzie als bewust hermetisch in een kwaad daglicht. (Hier moet nog maar eens herinnerd worden aan de woorden van Marianne Moore die opmerkte dat een dichter zo obscuur moet zijn als hijzelf is, niet meer en niet minder.) Samengevat: van een criticus mag je verwachten dat zijn ontdekkingsplezier op zijn minste gelijke tred houdt met zijn herkenningsplezier.

In het gesprek in bovengenoemd Rasternummer werd een verschijnsel gesignaleerd dat je een ‘academisering’ van de poëziekritiek zou kunnen noemen, die een onverwacht effect blijkt te hebben op het soort poëzie dat er meer en meer geschreven wordt. Er verschijnt steeds meer poëzie van mensen die een universitaire opleiding nederlands hebben gevolgd. Daar hebben ze geleerd hoe ze een gedicht moeten analyseren. Het gevolg is dat zij gedichten schrijven die als het ware ‘van tevoren’ al

[p. 179]

geanalyseerd zijn, zij lijken volgens een methode gemaakt die de critici - die dezelfde opleiding hebben gevolgd - dan ook prompt herkennen. Als de poëzie op die manier binnen de muren van de universiteit zou verdwijnen zouden we hier hetzelfde verschijnsel krijgen als in de Verenigde Staten, een weinig opwekkend toekomstperspectief. (Eerlijkheidshalve moet ik hier aan toevoegen dat juist door diezelfde opleiding de kennis van zaken bij het schrijven over poëzie is toegenomen, al beperkt die zich te vaak tot de taalkundige aspecten ervan.)

Tenslotte kom ik aan een punt dat in de discussie in wat vage termen aan de orde is gekomen, vaag omdat het hier om een kwestie van mentaliteit gaat. In enkele reacties werd gesuggereerd dat het ons zou gaan om ‘onderwerpen’, dat een gedicht over een pasgeboren zuigeling minder zou zijn dan een gedicht over een verhongerd kind in de Sahel. Dat is een welbewuste poging de werkelijke discussie uit de weg te gaan, die zou moeten wijzen op het verschil tussen een poëzie die vanaf de romantiek tot in het heden doorloopt en waarbinnen poëtica's zijn geformuleerd die het gedicht zien als een embleem van de wereld en aan de andere kant een poëzie die in Nederland vanaf de rederijkers via de domineespoëzie tot de nieuwe sonnettenpoëzie en een deel van de Revisorpoëzie doorloopt en waarbinnen dichters vooral zichzelf als spil van de wereld zien. Met beide poëtica's valt goede poëzie te schrijven, maar zij gaan van verschillende houdingen ten opzichte van het taalmateriaal uit. De romantici eisen er (misschien) het onmogelijke van, de anderen maken er alleen maar gebruik van.

Een goede poëziekritiek zou op zijn minst alert moeten zijn op de poëzie die de ontdekking nastreeft omdat het experiment nu eenmaal de voedingsbodem voor een interessante poëtische traditie vormt en de marge - waar de tegenstanders van Raster als ware ghettoarchitecten ons zo graag zouden willen detineren - het centrum van morgen zal blijken te zijn.

Op de achtergrond van deze polemiek die maar geen discussie wil worden speelt de vraag: heeft de poëzie nog wel een rol te vervullen. Is er - buiten de kritici en de dichters - nog wel een publiek voor? Zolang er nog mensen zijn die naar de hemel kijken en zich afvragen wat zij hier op aarde als broodkruimels op de rok van het universum te betekenen hebben zonder onmiddellijk lid te worden van een secte of een praatgroep is er nog hoop.

Juni 1985