Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1985 (nrs. 33-36)

[p. 105]

Jan H. Mysjkin
Verblindend onzichtbare dag
Over André du Bouchet

In zijn boek over de schilderkunst, Peinture (1983), verklaart André du Bouchet: ‘Wie niets ziet, kan ik niets laten zien’. Het is een uitspraak die ik wil hernemen wanneer het erom gaat zijn poëzie te introduceren. Vanaf het begin stoot ik op de moeilikheid dat de verregaand eigenzinnige poëzie van André du Bouchet enkel te bekommentariëren lijkt met een woordkeuze, grammatikale opbouw en typografiese plaatsing die onvervreemdbaar de stempel dragen van deze poëzie. Vandaar het hachelike van elke reflektie op André du Bouchet: wie zijn poëzie aangrijpt met de figuren eigen aan deze poëzie produceert inferieure literatuur ten opzichte van het origineel, of verliest - wanneer zij dezelfde hoogte haalt - haar inleidende funktie; wie zich buiten de specifieke taal van André du Bouchet plaatst, riskeert haar niet te raken, of slechts te omcirkelen.

‘Wie niets ziet, kan ik niets laten zien’ - deze variant van blindheid heeft ongetwijfeld te maken met het kompleet ontbreken van elke vorm van belijdenis die men nu precies, sinds de Romantiek, als het wezenlike van de poëzie in het licht heeft gezet. De vertrouwelike toon, waarbij het woord als een transparant over de getuigenis ligt, moet de lezer in staat stellen om - confidence pour confidence - rond de ziel te badineren zonder de tekst te bekijken. Deze blik dwars door het papier heen zal bij lektuur van André du Bouchet op niets stoten, of nauwelijks iets. ‘Ik ga niet verder dan mijn papier’, schrijft hij In de leegstaande hitte (idlh, 1961), en daar moet de lezer het dan mee doen. In zijn werk is de opzichtige persoon niet het spitveld van de poëzie, maar vormt zij integendeel het eerste obstakel dat moet worden genomen. Reeds in zijn eerste verzen is dat in alle helderheid geformuleerd: ‘Ik sta voor mezelf, ik moet door me heen’ (Lucht, 1950-1953). Later, in een zeldzame opmerking over zichzelf, in het programmatiese gedicht ‘Meteoor’, luidt het: ‘Ik schrijf zover mogelik van me af’ (idlh)

In deze poëzie wordt, in letterlike zin, afstand genomen van het ik, om des te beter het subjekt te benaderen in een ekstreem konkreet buiten. De woorden benoemen een ruw landschap - ijzige winden, verblindende gletsjers, verterende vuren - waarin zich een wandelaar of motorrijder verliest. Wanneer André du Bouchet het huis verlaat dat tegenover een woest gebergte is neergezet, is het voor een uitgaan tot zichzelf of, ekwivalent daaraan, een inkeren tot het buiten. De poëzie tekent in flitsende momenten een uitzicht dat de tast-

[p. 106]

bare voorstelling is van een binnenwereld.

In dat opzicht toont de dichter zich een leerling van Pierre Reverdy van wie hij in een vroeg essay de regel ‘La nature, c'est moi’ citeert. In dit essentiële stuk, De betekenis van Reverdy (1951), plaatst hij daarnaast het idee van de italiaanse filosoof Vico die postuleerde dat de mens zich de natuur, omdat hij haar niet kan kennen, heeft verbeeld: ‘in alle talen is het grootste deel van de uitdrukkingen met betrekking tot de anorganiese wereld metafories onttrokken aan het menselik lichaam en zijn delen, of de menselike gevoelens en passies. Zo spreekt men van een hoofd voor top of begin, een mond voor elke opening, de tanden van een riek, een zaag of een kam, de voet van een berg, de hals van een fles, de arm van een rivier, de ader van een mijn, een hand vol voor een beetje, het hart voor het midden... de mens maakt van zichzelf een gans universum’. Deze wisselwerking tussen het animeren van de levenloze wereld met menselike eigenschappen, en het opgaan van de mens in diezelfde wereld, klinkt bijvoorbeeld door in dit vers waarin ‘De zachte aarde, die spreekt met zachte stem, me verandert in aarde’ (Lucht).

Het antropomorfisme van de wereld moet men in de kontekst van deze poëzie wel anders interpreteren dan als een louter kennisteoreties instrument van de mens om vat te krijgen op de omgeving. In zijn poëzie maakt de antropomorfe ruimte deel uit van de mystieke ervaring van het individu in het universum, die ook de typiese omkering verklaart waarbij André du Bouchet adem en stem geeft aan de wereld opdat zij zou ademen en spreken voor hem.

Elk gedicht hier is een verkenning van de omgeving om er zichzelf in te herkennen. Van deze tocht door de ruimte houdt André du Bouchet slechts enkele rudimentaire elementen en handelingen over die voortdurend in andere zettingen terugkeren. Ook gaan diverse teksten er in de loop van decennia anders uitzien - altijd in dezelfde richting: verdund, gegomd -, en krijgen ze een andere plaats in nieuwe bundelingen toegekend (de twee versies van ‘Over de roerloze aarde’ zijn daarvan een illustratie). Stap voor stap, woord voor woord, herhaalt zich bijna identiek een beperkte hoeveelheid beelden die op hun beurt zijn terug te brengen tot de isotopieën lucht, aarde en huis.

Lucht en aarde gaan meestal een strijd van tegengestelden aan, waarbij het huis een middenpositie inneemt. Ten opzichte van de persoon is het huis al een buiten, maar ten opzichte van het landschap is het een tweede huid - enerzijds beschermend maar precair vanwege de vensters en deuren, anderzijds beperkend wanneer gestreefd wordt naar ‘de kant van de aarde die men niet ziet’ (IDLH). Precies vanwege dat laatste geeft de dichter zijn huiselikheid - d.i. ook veiligheid, zelfgenoegzaamheid - op voor het avontuur in de dag. Ondanks het onverwoestbaar konstante karakter van deze poëzie is op dit punt toch een ontwikkeling vast te stellen bij André du Bouchet. In zijn eerste werk houdt de dichter zich doorgaans schuil in een kamer door wind en vuur be-

[p. 107]

laagd. Vanaf In de leegstaande hitte waagt hij zich meer, al dan niet snorrend op een witte motor, tegen de snijdende wind in naar het vuur brandend achter einder of kim, waar de zon (titel van de derde bundel, 1968) moet worden opgezocht.

Deze tocht naar de ‘dag’ - een begrip dat hier staat voor de opheffing van de scheiding tussen binnen en buiten, wandelaar en landschap, mens en wereld - stoot op talrijke tussenschotten. De lezing van een bundel lijkt wel de hindernissenren van een verpulverd individu in een verbrokkelde wereld op zoek naar een eenheid. Zelf noemt Du Bouchet zich ‘een armvol gruis’ in een wereld van dauw, kiezel of gips. En ook het gedicht versplintert in een astmatiese syntaksis (alsof in de adem telkens een muur moet worden overklommen), visueel verbeeld in zinsflarden over de bladzijde; de pennetrek over het papier is analoog aan de voetgang over de aarde, die hier en daar wel tot een halte komt op de weg, maar zelfs in het eindvers van In de leegstaande hitte niet tot voltooiing komt: ‘Niets lest mijn stap’.

Hoe dicht hij de eenheid ook nadert, nooit bereikt hij haar helemaal: ‘Ik voel de huid van de lucht, en toch blijven we gescheiden’ (idlh). De verblindende momenten waarop men ziet, worden dan wel beleefd, maar niet verwoord - of falend verwoord. Heel wat gedichten zijn geplaatst in de ochtend, het moment waarop men de ogen opent en de eerste indrukken de zintuigen overrompelen. Dit plotse zien (de epifanie gelijk), dat een zien is van de totaliteit, nog niet gewend aan het licht waarin men de dingen elk afzonderlik waarneemt, bepaalt de blik van André du Bouchet. Het is een zien dat men, inderdaad, zelf moet zien - niet kan laten zien.