Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1980 (nrs. 13-16)

[p. 67]

Jan H. Mysjkin •
Het stille leven van de dingen •

Inspiratiebron van Cose Naturali van Paul Louis Rossi (geb. 1934 te Nantes) zijn de stillevens tentoongesteld ‘in een Stad in het Oosten die ik liefheb, aan de grens van een Land dat lang voor mij verboden bleef^1.: Straatsburg. Het is niet de eerste keer dat de schilderkunst tot de startblokken van zijn werk behoort: in Le voyage de Sainte Ursule liggen op de achtergrond de doeken van Carpaccio, Memling, Bosch, Dürer, Cranach en Bouts die verhalen van het onfortuinlik maar voorbeeldig lot van de middeleeuwse maagd, in Le potlatch herkent men de olieverfschilderijen van Goya over de barbaarse martelingen die de heiligen Jean de Brébeuf en Gabriel Lallemant gegrepen door Indianen in het Nieuwe Frankrijk moesten doorstaan, verder is er nog wat korter werk vertrekkende vanuit Urs Graf, Albrecht Altdorfer, enz...

Aan het begin van Cose Naturali dus, natures mortes, vies silencieuses.

Dode naturen? Die schilderijen waarin de mens de inventaris opmaakt van zijn bezittingen: de weelderigheid van wapens en wapenrustingen, de opbrengsten van jacht en visvangst, de rijkdom van glas, juwelen, munten en schelpen, de overdaad aan bloemen, vruchten en groenten - schilderijen ook waarin de mens afwezig is. Tenzij als een schaduw op de meubels, een silhouet in de mist, een schim op een terras of in een deuropening, vervluchtigend, vervaagd. Of als een marchand die ons lachend zijn waren aanbiedt, ‘alle vruchten van de verkoop en de handel: eksotiese produkten, wijnen en parfums, juwelen en kruiden’, en zelf reeds, lachend, een objekt tussen objekten wordt - met het haar als een tros druiven, een baard als een bos asperges, een gelaat als een augurk, een neus als een peer, wangen als appels, ogen als krieken en oren als amandels. Of ook, als het dienstmeisje dat plichtsgetrouw de objekten voor onze ogen uitstalt en zelf, geïmmobiliseerd in dit stilgehouden moment van de schildering, wordt overgeleverd aan de akkumulatie van het bezit.

Stille levens? Die taferelen waarin de kijker niet zichzelf gespiegeld vindt maar voortdurend dreigt te kantelen in de leegte en de roerloosheid van de voorstelling-van een dambord, een glas, een citroenschijf, de zure kleur van een kers, de transparantie van wat wijn, de preciositeit van een stof. En juist dan, gevangen in de onbeweeglikheid van de dingen, het stille leven ontdekt dat zich afspeelt achter het gladde oppervlak van verf en vernis. Een dergelike omkering waarin de mens zich niet langer de dingen toeeigent maar zelf wordt opgeëist in het verborgen verhaal van de dingen beschrijft Paul Louis Rossi in Le potlatch. Hij schrijft daarin welk een aantrekkingskracht allerlei obskure winkeltjes van postzegels, parfums, altmodiese kostuums, prenten en platen uit de pruikentijd of oude stoffige boeken op hem uitoefenen. En hij vertelt hoe hij op een nacht - in verbeelding? - achterblijft in zo'n boetiek: ‘ik maakte gebruik van de onoplettendheid van een bewaker om me op een nacht te laten opsluiten in een verlaten glasmagazijn, en ik besloot er de nacht door te brengen in het gezelschap van al die objekten, evenals zij overgeleverd aan het schemerdonker en de stilte, aan het traag en nachtelik leven dat hen langzamerhand bekleedde naarmate de uren klonken in die vergeten kelder van de wereld. En ikzelf, die dwaalde door gangen en trappen, die ieder ding minutieus bestudeerde en hun ontwaken bespiedde, ik wist uiteindelijk zelf niet meer wie wie bewaakte, zodanig fikseerden mij de dingen en voelde ik mij op mijn beurt beloerd, gevangen, en als overmeesterd door die slaap en onbeweeglikheid.’^2. Dat is zowat de ‘ervaring’ van waaruit Cose Naturali geschreven is.

1. Paul Louis Rossi, ‘Natures Inanimées’ in Cose Naturali I, Beauvoir-sur-Mer, 1978 (met tekeningen van Pierre Getzler en Gaston Planet).

2. Paul Louis Rossi, Le potlatch, Ed. Hachette, Paris, 1980, blz. 83-84.

[p. 68]

Geschreven, jazeker, maar hoe? Aan de basis ligt een techniek die Paul Louis Rossi heeft aangetroffen bij Blaise Cendrars, meer bepaald in diens Kodak, dat is geschreven uitgaande van teksten uit de Mystérieux Docteur Cornélius van Gustave Lerouge. Men zou die techniek met de titel van Jean-Claude Montels recentste prozawerk^3. (en naar analogie met de plastiese kunsten) de frottage kunnen noemen. D.w.z. dat de teksten geen produkten zijn van de ‘vrije’ verbeelding maar het resultaat van het werken op andere teksten. Schrijven = lezen. De bibliotheek: de voorraadschuur van de auteur als producent. In die zin is de frottage, evenals de kollage en de montage, een intertekstueel procedee waarbij een gehele lektuur manifest en bewust in rekening wordt gebracht. Specifiek dan voor het frotteren van teksten is dat men de woorden gomt, ze verplaatst, infinitesimaal kleine verschillen aanbrengt in de materialiteit van de klank (met infinitesimaal grote gevolgen voor de betekenis), van bewerking naar bewerking de oorspronkelike samenhang van woorden verliest-en een nieuwe bevriest.

‘Het merendeel van de teksten in dit werkje heb ik ‘geheel klaar’ gevonden, ik heb de woorden gekozen als toevallig gevonden objekten en ik heb niets meer verzonnen dan ze op mijn beurt in een nieuw daglicht te plaatsen’, verklaart Rossi. Laten we eens van dichtbij de overgang volgen van een oorspronkelike tekst naar een fragment uit Cose Naturali.

In Een portret van de kunstenaar als jongeman geeft James Joyce weer hoe Stephen Dedalus het zondige verleden probeert ongedaan te maken door de ascese van zijn zintuigen (ik bekort de paragraaf door enkel de ‘relevante’ pasages te reproduceren waardoor ik eigenlik al de frottage van het fragment vervals):

‘Elk van zijn zintuigen werd onder strenge tucht gesteld. Bij het beoefenen van de versterving van zijn ogen maakte hij er een regel van ze op straat neergeslagen te houden en rechts noch links en nooit achterom te kijken... Bij de beoefening van de versterving van zijn gehoor deed hij niet zijn best om zijn stem te beheersen die toen aan het breken was; evenmin zong of floot hij of deed hij een poging geluiden te ontvluchten die zijn zenuwen pijnlijk irriteerden... Bij het beoefenen van de versterving van de smaak betrachtte hij strenge regels aan tafel, hield zich nauwgezet aan alle vastenvoorschriften van de kerk en probeerde zijn aandacht af te leiden van de smaak van verschillende gerechten.’^4.

In het eerste van de hier gepubliceerde gedichten uit Cose Naturali wordt de paragraaf tot het volgende getransformeerd:

...          ook legde hij zich erop toe      de

laatste gevoelens      te vernietigen      zong

Niet meer      floot niet meer      opdat het gezicht zou

versterven      ontwierp hij een regel      te

Lopen      met neergeslagen ogen      iedere vasten

nalevend naar

de letter...

Naast Joyce kan men in Cose Naturali eveneens citaten herkennen uit Roland Barthes, Blaise Cendrars, Paul Claudel, Denis Diderot, Paul Eluard, Hans Haug, Lao Tse, Gustave Lerouge, Thomas Mann, Karl Marx,

3. Zie daarvoor: Jean-Claude Montel, ‘Frottages’ in Raster 13, Amsterdam, 1980.

4. James Joyce, Een portret van de kunstenaar als jongeman, De Bezige Bij, Amsterdam, 1972, blz. 192-193.

[p. 69]

Francis Ponge, Jacques Roubaud en ontelbare katalogen met beschrijvingen van stillevens (en daar was het uiteindelijk toch allemaal om begonnen). Dit lijstje wekt de indruk alsof Cose Naturali een nogal erudiete reeks poëzie zou zijn waarbij men elke verwijzing moet doorhebben om het gedicht te kunnen vatten. Dat is volstrekt niet het geval. De bronnen zijn door de auteur zelf al schrijvende vergeten. Voor de lezer is het van belang de nieuwe zetting van het materiaal te doorgronden en zeker niet de bronnen te achterhalen die dit materiaal uitmaken.

[p. 70]

Nog enkele opmerkingen bij deze voorstelling van vertalingen uit Cose Naturali:

(1) Van Cose Naturali bestaat geen definitieve versie. In 1978 verscheen een mooie maar fragile uitgave met een voorlopige verzameling teksten verlucht met tekeningen van Pierre Getzler en Gaston Planet. Voor mijn vertalingen, die ik grotendeels voor 1978 voltooide, heb ik me gebaseerd op de versies in Change 23 (mei 1975) en Action Poétique 63 (september 1975)- Omdat Rossi me de vrije hand heeft gegeven voor deze publikatie heb ik in overleg met de redaktie uit het vertaalde materiaal een eigen keuze en samenstelling van gedichten gemaakt. Ondertussen werkt Rossi aan een komplete herziening van het boek.

(2) Niet alleen vertrekt Rossi vaak vanuit de schilderkunst, dikwijls ook worden zijn teksten begeleid door tekeningen. Zo heeft hij samengewerkt met Getzler, Planet, Guy Bigot en Patrick Rosiu voor verschillende bundels. In deze presentatie van Cose Naturali werden twee tekeningen (frottages overigens) van Planet ontleend aan de bovengenoemde uitgave van 1978. Gaston Planet werd geboren op 1 januari 1938 te Auzolle-Grande (Puy-de-Döme). Naast de persoonlike en kollektieve tentoonstellingen heeft hij zich vrij vaak doen opmerken in het gezelschap van schrijvers. Hij nam deel aan verschillende manifestaties van Change^5. en Action Poétique (Rossi was trouwens redakteur van beide tijdschriften). Naast Rossi's boeken zijn tekeningen van hem te vinden bij Marie Etienne, Jean-Claude Montel en in het groepswerk lnimaginaire van Pierre Lartigue, Lionel Ray, Paul Louis Rossi en Jacques Roubaud. Ook waagde hij zich aan een gemeenschappelijk projekt met de komponist Jean-Yves Bosseur. Een vergevorderd kankergezwel maakt hem het werken sinds kort definitief onmogelik.

(3) Bij het vertalen heb ik ontdekt dat heel wat woorden gewoon uit het Frans in het Nederlands moesten worden overgenomen. Het gaat daarbij om woorden van een eerbiedwaardige ouderdom die wijzen op een zekere ‘artistokratie’. Zo bijv. flacon (1314), cabochon (1380), brioche (1404),guilloche (van guillocher 1558) offaience (1642). Eigenlijk is dat normaal aangezien Rossi nogal wat gebruik heeft gemaakt van beschrijvingen van stillevens uit de Renaissance, doeken die slechts een (hoofdzakelik Franssprekende) elite zich kon veroorloven. Hier en daar heb ik verouderde woorden gebezigd om enigszins naar die Renaissance terug te wijzen: helmet, aalbezie, begraving... Verder heb ik in een aantal gevallen geprobeerd de vertaling grafies in het oorspronkelike gedicht te verwerken. Een eksperiment dat, dunkt me, toch geen onaardige resultaten heeft opgeleverd.

5. Zie voor een eerste kennismaking met de groep Change het profiel opgenomen in Raster 8 (Amsterdam 1978) met teksten van Jean Pierre Faye, Jacques Roubaud, Danielle Collobert, Joseph Guglielmi en Paul Louis Rossi.