Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1979 (nrs. 9-12)

[p. 157]

• Egil Törnqvist
• Een korte pooltocht

In het najaar van 1967 verscheen een van de interessantste werken uit de moderne Zweedse literatuur: Per Olof Sundman's dokumentaire roman Ingenjör Andrées luftfard (De luchtreis van ingenieur Andrée).^* Het boek werd in Zweden enthousiast ontvangen. In 1968 werd het met de grote romanprijs van ‘de Noordse Raad’ bekroond. Binnen enkele jaren was het in veertien landen uitgegeven, waaronder Nederland.

De barre pooltocht werd door Callenbach gepubliceerd, voor zover mij bekend in 1970 (een jaartal ontbreekt in het boek). De vertaling werd verzorgd door drs. J.C. Torringa-Timmer, een ervaren vertaalster.

Ondanks de weinig belovende titel blijkt het een goede vertaling te zijn. Mijn kritiek is dan ook niet gericht tegen wat men in De barre pooltocht te lezen krijgt, maar betreft uitsluitend wat men niet te lezen krijgt. Bij een vergelijking van de Nederlandse versie met de oorspronkelijke Zweedse tekst ontdekt men namelijk dat niet minder dan ca zestig bladzijden geschrapt zijn-zonder dat er een woord over gezegd wordt. Integendeel. In de flaptekst wordt vermeld dat ‘Sundman een fascinerende documentaire opgebouwd’ heeft, ‘die iedereen zal interesseren’. Hier wordt zelfs gesuggereerd dat de tekst integraal overgenomen is. Vooral in het eerste hoofdstuk, getiteld ‘Stockholm, herfst 1896’, zijn flinke coupures aangebracht: van de 41 pagina's van het origineel is niet veel meer dan de helft overgebleven.

Ook de indeling is gewijzigd. In de originele tekst bestaat b.v. het eerste hoofdstuk uit veertien genummerde stukken; deze zijn weer onderverdeeld in korte stukken, omgeven door witte regels. In de vertaling ontbreekt de nummering, vaak ook de indeling in korte stukken.

Ongetwijfeld zal de uitgever een antwoord paraat hebben: de weglatingen betreffen specifiek Zweedse omstandigheden die niet bepaald interessant zijn voor Nederlandse lezers en die bovendien weinig te maken hebben met het centrale onderwerp. Ik wil zowel het ene als het andere bestrijden.

Het boek - ik citeer weer uit de flaptekst - gaat over een reis per luchtballon van de Zweeds ingenieur Andrée en twee landgenoten, met de bedoeling als eersten de Noordpool te bereiken, verder dan de Noor Nansen met zijn schip ‘Fram’ gekomen was.

Na hun start van Spitsbergen in juli 1897 hoorde de wereld niets meer van hen, totdat een Noors schip in 1930 de overblijfselen van hun kampement vond en de dagboeken van twee expeditieleden.

In het eerste hoofdstuk beschrijft Sundman de drie reizigers: de initiatiefnemer en leider Salomon August Andrée, de jonge Nils Strindberg en - indirect - Kurt Fraenkel, de verteller. Hij tracht ze ook te plaatsen in hun historische kontekst om te laten zien dat hun onderneming niet willekeurig is maar een resultaat van diverse omstandigheden. De lezer wordt voorzien van een aantal puzzle-stukjes, die hij op verschillende manieren kan kombineren. Op meesterlijke wijze weet Sundman een kausaal verloop te suggereren.

Zo krijgen we o.a. een beschrijving van Nansen's expeditie naar Groenland. Fraenkel hekelt het chauvinisme van de Noorse ontdekkingsreiziger: Nansen wilde alleen Noorse deelnemers hebben; vooral Zweden waren ongewenst. Waarom? Omdat men in Noorwegen in deze tijd de unie met Zweden wilde verbreken, hetgeen enkele jaren later ook gebeurde. Vanzelfsprekend wordt ook Fraenkel's houding tegenover Nansen bepaald door deze situatie. We kunnen er niet op vertrouwen dat hij een onpartijdige beschrijving van de Noorgeeft - te meer daar hij zich zelf tevergeefs voor Nansen's expeditie had opgegeven. Andrée's besluit om alleen Zweedse deelnemers en Zweedse financiële bijdragen te accepteren moet tegen deze achtergrond gezien worden. Het is duidelijk dat Sundman de (ironische) overeenstemmingen tussen Nansen en Andrée heeft willen benadrukken. Het gaat hem meer om het heroische mensentype rond de eeuwwisseling dan om het individu Andrée.

Voor de Nederlandse lezer is dit echter niet duidelijk, daar de stukken over Nansen nagenoeg in hun geheel weggelaten zijn.

In een van de eerste stukken wordt een zekere

* zie ook de bijdragen van Sundman elders in dit nummer.

[p. 158]

dokter Nils Ekholm vermeld, die oorspronkelijk aan de expeditie zou deelnemen maar die zich op een goed ogenblik heeft teruggetrokken omdat hij de onderneming onverantwoord vond. De nuchtere Ekholm wordt door Fraenkel, die nog een grote bewonderaar van Andrée is, uitgebeeld als een lafaard. Het interessante is, dat Andrée weet dat Ekholm gelijk heeft. Hij geeft zich zelf maar één procent kans om te slagen. (De ‘luchtreis’ van de titel geeft het illusoire karakter van de onderneming aan- men vergelijke een van de voor de ballon voorgestelde namen: het luchtkasteel.) Toch geeft hij er de voorkeur aan de waarheid te verzwijgen - ook tegenover de twee jonge mannen die hij meeneemt. Andrée is het slachtoffer geworden van de publieke opinie die nu eist dat de reis doorgaat. In tegenstelling tot Nansen wordt Ekholm als de tegenpool van Andrée uitgebeeld. Veel later zal Fraenkel aanleiding hebben zijn ideeën over de dokter te wijzigen. Maar dan is het te laat.

Voor de Nederlandse lezer bestaat Ekholm nauwelijks. Hij werd kennelijk overboord gegooid als een overbodige figuur. Waarom zou men zo veel aandacht besteden aan iemand die de reis toch niet meemaakt? Evenmin komt de lijst van namen die men Andrée's ballon wilde geven in de vertaling voor.

Strindberg heeft een verloofde wiens achternaam lijkt op de Franse naam van luchtballonnen die gevuld zijn met waterstof. Dit wordt door de reizigers als een gunstigteken beschouwd. De passage - weggelaten in de vertaling - is een van de vele toespelingen op het toekomstige noodlot van de ballonvaarders.

Op een van de eerste pagina's vertelt Fraenkel van de traditionele sneeuwhut die op een marktplaats in Stockholm wordt gebouwd. In een van de laatste stukken is hij zelf voor de derde en laatste keer samen met Andrée een sneeuwhut aan het bouwen. Hij merkt hierbij op dat hij aan zijn eerste ontmoeting met Andrée herinnerd wordt, bij de sneeuwhut in Stockholm. De verwijzingen naar deze eerste hut zijn in de vertaling op beide plekken geschrapt. Een leidmotief en een stuk cirkelkom-positie gaan verloren.

Herhalingen spelen altijd een belangrijke rol in Sundman's werken. Nadat Fraenkel Strindberg voor het eerst ontmoet heeft, merkt hij op: ‘zijn hand was klein en smal in mijn hand’. Het stuk wordt afgerond met het gelijkluidende: ‘Zijn hand was smal, en verdween in de mijne.’ Hier wordt al - met name door de herhaling - aangeduid dat Strindberg het eerste slachtoffer op het Witte Eiland zal zijn. Maar in de vertaling komt slechts de laatste zin voor. Een stilistisch effekt wordt verwaarloosd.

Het spreekt vanzelf dat de steeds voorkomende weglatingen de struktuur van Sundman's roman ernstig aantasten. Zo eindigt bv. een stuk met een toespeling op de naam van Andrée's ballon: de Adelaar. Na een van zijn ballonreizen, vertelt Andrée, werd hij getrakteerd op een - zo drukte de spreker zich uit - niet al te hoog vliegende vogel: fazant. Het volgende stuk sluit hierbij aan; het begint: ‘We bleven lang in de Operakelder zitten’ - een der meest luxueuze restaurants te Stockholm. In de Nederlandse versie zijn hier twee bladzijden geschrapt; als gevolg daarvan krijgen we een willekeurige, d.w.z. onbevredigende, overgang.

Op deze manier zouden we lang kunnen door- gaan - zonder dat het beeld wezenlijk zou veranderen. De konklusie ligt voor de hand: Sundman's roman is in zijn Nederlandse gedaante een verminkt werk. Men vraagt zich in deze situatie af hoe het met andere vertalingen van kwaliteitsliteratuur zit, met name vertalingen uit minder bekende, moeilijk kontroleerbare talen.

Het meest betreurenswaardige is misschien dat een nieuwe, volledige uitgave van deze roman om financiële redenen nauwelijks realiseerbaar zal zijn. De markt is al bedorven. Het is een schrale troost te weten dat het boek nog in tenminste dertien andere talen te lezen is. Hopelijk heeft men in andere landen meer respekt voor Sundman's tekst gehad en heeft men de pooltocht net zo lang laten duren als de zijne.