Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1978 (nrs. 5-8)

[p. 84]

•Maria Mulder-Gwamoeboegnoe
• Hoe mijn grootmoeder het schrijven uitvond^*

Mijn moeder heeft me vaak het volgende verhaal verteld:

‘Mijn moeder heeft me vaak het volgende verhaal verteld: Weet je dat toen ik een kind was, we nog niet lezen en schrijven konden? We wisten niet eens dat het bestond, niemand had er ooit aan gedacht. We wisten toen natuurlijk veel dingen niet die we nu wel weten. Maar we wisten toen ook dingen die jullie nu niet meer weten. Waarde bliksem vandaan komt en de buikloop. Hoe je aan de hazepoepjes kan zien hoe de vader van je kinderen er uit zal zien. Alle meisjes uit het vrouwenhuis wisten hoe je dat deed. In sommige seizoenen deden we veel aan hinkelen. Er was op de platte grond vóór het vrouwenhuis een grote hinkelbaan en daar moest je om de beurt, eerst met je rechtervoet en terug met je linkervoet, op hinkelen zonder op de rand van een vierkantje te trappen, en op de maat van het liedje dat alle andere meisjes zongen en dat zo ging:

a ba ba wa ma, oe boe boe woe moe, ie bie bie wie mie, koek! Als je viel terwijl bijvoorbeeld het liedje hij ‘woe’ was, dan moest je iets eetbaars gaan zoeken, of uit je voorraadje pakken dat met woe begon, dat was dus meestal een woekwie (soort knol), maar als ze er waren, kon het ook een woemie (kever die gepoft werd) zijn. De meisjes voerden het tempo van het liedje op om je te laten vallen. Wie het laatst was overgebleven, en dat kon wel eens een hele middag duren, kreeg dan alle dingen die de andere kinderen hadden moeten inzetten, en at die op, of legde ze bij haar voorraadje. Elk meisje had een hoekje waar ze haar hapjes bewaarde. Niemand kwam ooit aan de spullen van een ander, want dat zou de tovenaar direct weten en aan je moeder vertellen.

Er waren in ons dorp twee tovenaars. En ondanks het spreekwoord ging dat heel goed. Dat kwam zo: ze waren, dat was nog vóór ik was geboren, naar Broen geweest om daar vrouwen te veroveren, want ons dorp had er haast geen meer. Acht vrouwen namen ze uit Broen mee, waarvan twee zwanger. Maar een van de acht bleek in ons dorp eigenlijk een man te zijn. Ze wilden hem doden, maar onze tovenaar zei: geef mij hem maar, het lijkt mij een goede tovenaar. Hij liep altijd rond in vrouwenkleren, maar iedereen wist dat hij een man was en geen kinderen kon krijgen.

Op een nacht, bij volle maan, kregen onze twee tovenaars ruzie over een zieke jongen die ze ter genezing bij zich genomen hadden. Ze stonden kwaad tegenover mekaar, en ze betoverden elkaar op hetzelfde moment: de een veranderde de ander in een zwaluw, en de ander de een in een wasvogeltje. Nu was er geen tovenaar meer om ze terug te toveren! En ons dorp zat zonder tovenaar. Het zieke jongetje begon erg te stinken en ging dood. Er werden twee mannen uitgestuurd om een tovenaar op te sporen. Ze hoefden niet terug te komen zolang ze er geen gevonden hadden.

Intussen wipten de twee vogeltjes door ons dorp, maar wij konden ze niet onderscheiden van de andere zwaluwen en wasvogeltjes. En toen dan op een dag een wasvogeltje in het voorraadje van mijn moeder begon te scharrelen, van mijn oma dus eigenlijk, toen durfde ze hem niet weg te jagen. Hij was vast de tovenaar. Want hij deed zo raar. Hij pakte een kwa, een wiesem, en een toebie en legde die drie achter elkaar in het zand. En maar op die drie dingetjes wijzen, erlangs trippelen en piepen alsof hij werd doodgeknepen. Nu moet je weten dat Kwawietoe de naam was van een dorpje, een paar huizen eigenlijk maar, vlak bij ons, iets meer het binnenland in. Mijn oma begreep dat het wasvogeltje bedoelde: dat ze naar Kwawietoe moest gaan en ze ging naar Kwawietoe, met het wasvogeltje druk om haar heen vliegend. Ze was toen negen jaar oud. In Kwawietoe was niemand. De mannen van een andere plaats waren er net langs geweest, en alles stond in de fik. Ze wou

* De oorsprong van het schrift der Goemboegoe is onduidelijk. Het dateert in ieder geval van vóór de Europeese penetratie in Mozambique. De these van I.J. Gelb over de constante ontwikkeling van tekenschrift via syllabair naar alfabet, lijkt hier wel in tegengestelde richting doorlopen te zijn. als we het verhaal mogen geloven wat de mensen er zelf over vertellen, en wat mijn vrouw mij vaak heeft verteld. Er bestaat maar één in dit schrift gestelde tekst: de bijbelvertaling van de zendelingen Marbe en Thumb (1901). Sinds 1949 is het oude schrift verboden en vervangen door het latijnse alfabet. Literatuur:
Ernst Zoepprits, The script of the Gumbugu, Rassegna di Studi Etiopici V. 1924.
J. Barning. Translating the Bible into several African languages. London. 1911.
Old scripts and studies, Govt. Printing House, 1948.
I.J. Gelb. A study of writing, Chicago. 1952.

[p. 85]

alweer terug gaan, toen ze gehuil hoorde. Een jongetje. Oma zag direct dat het jongetje een witte lok haar had, een zeker teken dat het een tovenaartje was. Ze nam hem mee. Hij kende natuurlijk geen enkele toverspreuk, maar hij at zonder angst van de toebieboom, dus hij was een echte tovenaar. Het wasvogeltje vloog naar hem toe. De jongen pakte hem in zijn handen en begon hem te likken. En plaf: daar stond de tovenaar alsof er niets gebeurd was. Het was de tovenaar in vrouwenkleren. Hij vertelde dat hij had gezien dat zijn vriend, die zwaluw was geworden, was opgegeten door een uil, dat hij en de door oma gevonden jongen voortaan de tovenaars waren, en dat mijn oma heel slim was geweest om uit de kwa, de wiesem en de toeboe te begrijpen dat ze naar Kwawietoe moest. Daar zat misschien wel een handig systeem in om mekaar boodschappen te geven zonder te hoeven praten. Mijn oma werd hoewel ze pas negen jaar oud was, zonder enige snee volwassen verklaard, en kreeg het door haar gevonden jongetje tot man, die dus mijn opa is. De drie naast elkaar gelegde dingen: de eikel, het zoethoutstokje en het toeboeblad, dat was dus de opgeschreven naam van Kwawietoe, maar je kon niet zo makkelijk bij elk woord en elke naam een rijtje dingen vinden. Maar oma bedacht daar allerlei mooie dingen voor. Zo was een toeboeblaadje en een woekwieknol natuurlijk een toewoe (lemen woning). Legde je nu een blaadje op het woord voor ‘toewoe’, dan was dat dus het dak van een lemen huis, dat heet ‘Bassem’. En zo betekenden die drie dingetjes samen dus weer ‘Bas’. Samen met de tovenaar leerde ze ons allemaal schrijven. Iets wat toen nog niemand in de wijde omtrek kon. Doordat de jagers nu boodschappen konden achterlaten die alleen ons volk begreep, werden wij rijk en welvarend. Iedere man had een amulet om, met daarop de naam van zijn vrouw, die hij dus, hoe ver ook van huis, kon lezen.

Het eerste grote geschrift wat wij maakten was gemaakt op de rotswand achter de vroegere waterval, en bevatte het verhaal van de tovenaar die een wasvogel werd en een klein meisje de boodschap gaf om naar Kwawietoe te gaan. Het is bij de ramp verdwenen, maar gelukkig kent iedereen het uit zijn hoofd.

Heel veel jaren later kwam een van de twee mannen die een tovenaar moesten zoeken, terug. Ze hadden veel pech gehad, en geen tovenaar gevonden. Hij had gehoord dat ons dorp nu twee tovenaars had, een oude en een jonge, en durfde weer terug te komen. Hij was kreupel aan beide benen, maar hij leerde ons schrift en had er lol in om zomaar voor zichzelf woordjes achter elkaar te zetten, die hij dan 's avonds voorlas. Sommige van die gedichtjes werden heel bekend. Hier zijn er drie:

Man ziet vrouw en vrouw ziet man
Schedel leeg en schedel vol
De ene voet drukt tegen de ander
Het water is droog en de mond is nat.

Een dier loopt om mijn huis, is het een grote?
Een groot dier loopt om het huis, heeft hij honger?
Een hongerig groot dier loopt daar. Komt hij binnen?
Een hongerig groot dier komt het huis binnenhap!

Eikel op stok
stijf in lucht
Stok op eikel
Zucht in lijf

Oma kwam hij de ramp om. Op haar boom werd geschreven: ‘Omdat zij ons leerde te schrijven, hoeven wij haar naam niet te schrijven, want het schrift is haar naam, en wie schrijft, schrijft haar naam’. En mijn moeder zei er dan altijd achteraan: ‘Zorg jij dat je ook een dochter krijgt en vertel haar dit verhaal’ en mijn moeder zei er altijd achteraan: zorg jij dat je ook een dochter krijgt en vertel haar dit verhaal. Kom dus gauw bij me liggen, en laten we proberen een dochter te krijgen.

(vert. Drs. J.J. Mulder)