Raster. Jaargang 6

[p. 500]

André P. Brink
Kennis van die aand

...la noticia vespertina, que es sabiduría
de Dios en sus criaturas y obras y ordenaciones admirables
(San Juan de la Cruz)
Toute vraie liberté est noire
(Antonin Artaud)

Ons het deur die bont herfswingerde, deur kol-kol son en skaduwee, die agterpaaie van die Kaap af gekies, en net duskant Paarl links uitgeswenk na die ou Kaaps-Hollandse herehuis, wit gewels agter ringmuur en eike. Die slaweklok het nog by die agterdeur gestaan, het seker nog altyd, soos in my kinderdae, die bruinmense vyfuur smôrens wakker gelui. En daar was die dun wit huisies ook nog, ver aan die onderkant van die werf, met strepe snotneuskinders, bruin, bruinerig en half-wit, aan 't baljaar met 'n ou nerf-af kiskar. Op die trappie van wat tevore ‘ons’ huisie was, het 'n dogtertjie gesit met sewe verspotte vlegseltjies op die kop, bruin beentjies wyd-oop, sonder broekie, haar vytjie nonchalant bloot.

‘Woon jy hier?’ het ek gevra.

Met agterdogtige ogies en 'n handveeg oor die neusie.

‘Ja, Maaster.’

‘Ek is nie Maaster nie! Kan jy me sien nie: ek is so bruin soos jy.’

Skamel, skaam laggie, asof sy my velkleur teen die nuwerwetse klere nie kon herken of glo nie.

‘Ek het self hier gewoon toe ek kind was.’ Om die een of ander rede was dit ontsettend belangrik dat sy my moes glo. Asof my eie herinnering daardeur bepaal sou word. ‘Ek en my ma.’

Sy het net gesê: ‘Ja, Maaster.’ En weggekyk na die kant van die herehuis, asof ek eintlik dáár hoort.

‘Ek het hier gewoon. Ek en my ma. My ma is in hierdie huisie dood.’ Sy het nie meer geluister nie. Die kinders het geraas op die werf.

Ek het daar gewoon. Ek en my ma.

In die kamer agter die verbleikte bont gordyntjies het ek op my mielieblaarmatras geslaap: en anderkant die ondoeltreffende plank-

[p. 501]

afskorting, op die outydse koperbed, sy. Saam met wie ook al die nag se donkerte en die gewilligheid van die lyf met haar wou deel. Daarmee het ek grootgeword, die rits van die kooi was soos die geluid van die mense in die wingerde, soos die geklengel van die slaweklok soggens. Dit het mý veel minder gekwel as vir haar. Haar Sondagmiddagse sondebesef ná sy haar in die emmer by die agterdeurtjie skoon en blink gewas het, die geur van die blouseep nog aan haar gladde lyf, leunend oor die onderdeur, haar vol borste op haar arms. ‘Die wêreld gaan in sy moer, Josef. Ons gaan almal brand in die hel.’ En dan die sug: ‘Maar die Here weet beste. Die hemel is vir die witmense in die groot huis dáár. Ons is downstairs in die kitchen by die herd. Dis dié: ons moet maar ons plesier kry hier waar ons is, else is dit tickets.’

Ek het daar gewoon. Ek en my ma. My ma is in hierdie huisie dood: jy met jou vytjie, glo jy my nie?

Dit was die kanker wat in haar ingetrek het, toe haar lyf op sy gesondste was, ingetrek soos droogte, soos roes in die wingerd, dan word die volste trosse verskrompel tot niks. Ek het haar deur die somermaande sien agteruitgaan. In die herfs het sy kleiner geword. Sy kon nie meer in die groot wit huis se kombuis gaan werk nie. Mevrou het geklae daaroor: kon mens die skepsels nie uitskop daar en die huis gee aan beter mense wat núttig is op die werf nie? Hou maar uit, het die Maaster gesê: dit sal nie lank wees nie, sy sal nie die winter uitsien nie.

Sy het nie.

Dit was Juniemaand, die winterreën het begin, toe sy my die môre terugroep van die drumpel af.

‘Ek moet eers met jou praat, Joseffie.’

‘Maar die klok het gelui, ma. Ek moet uit. En dis vier myl skool toe.’

‘Jy moet vandag maar die skool los.’

‘Maar ma...!’

‘Gaan kyk daar onne’ in die wardrobe, Josef. Bring vir my die boks daar.’

Ek het mopperend, want ek wis nog nie wat werklik gaande was nie, die doos op die koperkatel kom neersit waar sy so klein aan die wegkrimp was: vyf-en-dertig, en klaar oud. Sy het die ding oopgemaak en ek het my vergaap: dit was 'n nikswerd ou skoendoos met 'n toutjie vasgebind, van sleg gehawende karton, maar daar was 'n paar honderd note in, die spaargeld van God weet hoeveel jare.

‘Ek was 'n weeskind, Josef, hulle het my opgetel by Genadendal. Kaalgat het ek in die wêreld gekom en kaalgat gaan ek yt. Maar vir jou los ek iets, dat dit beter gaan met jou.’

‘Maar waar kom Ma aan die geld?’

[p. 502]

‘Weggesit, sê ek mos. Opgesave vir jou.’

‘Ma!’

Sy het my spraakloos gelê en aankyk. Hoeveel het sy per maand verdien? Miskien vyf pond, met kos en met die huisie, en partykeer ou klere vir haar en my. Uit vyf pond kon sy nie daardie som gespaar het nie. Ek het met nuwe, geskokte oë teruggekyk oor die jare, haar besoekers in die katel, haar weerlose ontsteltenis in die môre. Ek wou haar daaroor uitvra, ek moes weet, ek was verbyster en wou raad hê: maar voor haar swyende oë durf ek niks sê nie.

‘Sôre jy maar net dat jy in die vrese van die Here wandel en moenie hol hang by die witmense niet.’

In my radeloosheid het ek iets lafs gestamel, soos: ‘Ek wil g'n geld hé nie, ek wil vir Ma hê. Vir wat bly Ma nie liewer lewe as om vir my te wil goed wees nie?’

‘Ek is nie goed vir jou nie, Josef. Ek was 'n ou kak ma en ek weet dit.’

‘Ma, ek...’

‘Moenie nou neuk nie, man. Loop roep die sindeling lat ek kan ytgaan.’

Ek het vir Frans Viviers gaan hulp vra, want die sendeling het ver gewoon.

‘Julle mense is ook altyd so ontydig,’ het hy gesê. ‘Jy weet hoe besig ons nou is om die lande reg te kry en te snoei en alles. Kan jy nie tot die naweek wag nie?’

‘Ek dink my Ma is haastig om te gaan, Baas.’

‘Nou ja, ek sal nie in julle pad staan nie. Gaan haal dan maar vir Dirk op die land dat hy jou met sy perdekarretjie neem. As dit dan moet.’

Dit het gestuifreën toe ons in die kapkar daar weg is, onder die kaal boomtakke deur, oor die nat bruin modder wat sjoes en sjor onder die wankelende wiele met die fensie rooi speke. Die wolke het laag oor die wêreld gelê, witterig grys en klam, en al die boomstamme was swart en stil in die reënveegsels. Die wêreld was onherbergsaam en koud en stil. Die gestommel van die perdepote en die geluid van die wiele het die stilte van die bome en die wêreld nog stiller gemaak. Dirk April het langs my gesit, met die stywe nat leisels op sy skoot, sy hande soos skilpadkoppe ingetrek in sy rafelmoue, en eentonig bly sing:

‘My bonnie lies over the ocean,

My bonnie lies over the seaaaaa...’

Met elke woord het 'n bolletjie wit asem by sy mond uitgewasem, en tot vandag is dit vir my die triestigste liedjie in die hele wêreld.

Halfpad deur die soveelste herhaling van die strofe het hy skielik

[p. 503]

afgebreek en gesê: ‘Josef, jy moenie lat iemand ooit vir you 'n slegte woord van jou ma sê nie. Daar was g'n anner vrou wat kon aangee soos sy nie.’

‘Ja, oom Dirk.’

Toe hervat by weer met My bonnie.

‘Oom Dirk.’

‘...over the seaaaaa. Ja?’

Ek het stip voor my gesit en kyk. ‘Het my ma ooit - ek meen met 'n man - het sy ooit geld gevra - ek vra sommer.’

Hy het eers nie geantwoord nie. Die perdepote het gespatter oor die modderpad en die kapkar het geskommel onder ons. ‘Josef,’ sê hy naderhand, ‘Josef: as jy kerk toe gaan: vra die kerk vir jou kollekte, of gee jy met 'n blye hart uit jou armoed vir die Here?’

Sy het ons stil gelê en inwag toe ons terugkom. Ná die fris buitelug was die kamertjie bedompig en die swaar reuk van die dood was weewekkend. Die sendeling het aan die een kant van die bed op 'n stoel gaan sit en ek anderkant. Al die getroude bruinvroue van die plaas het stilweg agter die sendeling aan binnegekom, die meeste kaalvoet, en op die vloer gaan sit. Daar was geen haas of nuuskierigheid by hulle nie: met 'n ou, aardse waardigheid het hulle hul plekke ingeneem en dit was vreemd hoe die warm, klam reëngeur en mensgeur van hul liggame die dood subtiel oorheers het. Die olielamp het al gebrand, laag afgedraai en die koperketting ver afgetrek sodat die dak en hoeke van die kamer donker was, met die skaduwees van die baie sittende mensbondels swaar teen al vier mure.

Is dit van Monet wat daar vertel word hoe hy by die sterfbed van sy vrou gesit het en hoe hy dae aaneen daar bly sit het omdat sy skildersoë so gefassineer was deur die subtiele kleurveranderinge van die lyk dat die besef van haar dood nie eens tot hom deurgedring het nie? So besete was ek nie, maar ek onthou hoe intens ek dwarsdeur daardie lang nag bewus was van 'n dubbelheid in my: hoe die een ek aangegryp was deur my ma wat sterwe, deur die onbegryplike daarvan, deur die hartseer ontdekking van hoe ver en vreemd sy eintlik vir my was en hoe onmoontlik dit was om haar nou nog te bereik; en hoe die ander ek bekoor is deur die toneel ás toneel: die chiaroscuro van die vertrekkie duskant die skerm wat tot ver teen my kateltjie opsy gestoot was, die bondel gesigte in die donkergeel lig van die lae olielamp, my ma wat kleiner en kleiner wegkrimp op die groot dubbelkooi, die eerwaarde oorkant my met sy buikie en die dun goue vlegselkettinkie van sy horlosie daaroor, en die littekentjie op sy ken.

Ek wou treur oor my ma, ek wou my verloor in haar sterwe, ek wou

[p. 504]

deur haar teruggryp na my onbekende pa en die lang ry skaduwees agter hom, ek wou treur oor my self, ek wou my oorgee aan angs en eensaamheid: maar iets in my het my weerhou, het my gedwing om met 'n verwonderde analitiese afstand die toneel te betrag asof dit heeltemal buite my self afspeel en slegs as toneel beoordeel moes word. Sy moet kort ná die eerwaarde se voorlesing en gebed in 'n coma geraak het, want sy het die hele nag roerloos bly lê, hoewel ek tog soms die indruk gekry het dat sy haar oë oopmaak of effens glimlag. Van die ander het soms op die vloer verskuif, en af en toe het een opgestaan en uitgeloop en weer 'n paar minute later teruggekeer. Selfs toe die slaweklok buite lui, het hulle bly sit. Maar die geluid moet baie diep deur my ma se slaap ingelui het, want sy het skielik haar kop op die kussing beweeg en gesê

‘Joseffie, jy moet opstaan.’

Ek het van my stoel opgestaan en op die bed langs haar kom sit. ‘Ek is hier, Ma.’

‘Die klok lui, Josef, die klok lui, die klok lui, roer jou gat.’

‘Ek slaap nie, Ma. Ek is hier.’

Sy het effens begin neurie: ‘Prys die Heer...’ En toe kwaai opgehou met 'n skokhelder: Ag, fok!’ 'n Effense roering het deur die vroue op die vloer gegaan en die sendeling het ongemaklik verskuif.

Met 'n suggie het my ma haar oë oopgemaak. Sy was heeltemal helder.

‘Eerwaarde,’ sê sy. ‘Dis tyd lat ek gaan. Maar ek wil eers Avondmaal hé. Die pad is lank en ek gaan honger en dors wôre.’

‘Maar Suster...,’ het hy 'n bietjie bekommerd teëgepraat.

‘Wat se nut het jy hier as jy 'n mens nie eers kan Nagmaal gee nie?’ wou sy weet. Sy het haar orent probeer stoot, maar dit het duidelik te veel inspanning gekos. Dit het hom laat besluit.

‘Josef,’ het hy met 'n huiwerige klankie in die stem gesê. ‘As jy dalk vir ons 'n bietjie wyn en brood kan kry...’ Dit het amper gelyk asof hy hoop dat dit 'n onmoontlike opdrag sou wees, maar een van die vroue het klaar opgestaan en gesê: ‘Daar's wyn in my hys. Ma' net growwebrood.’

‘Gaan haal vir my witbrood by die Baas,’ het my ma gesê.

Ek wou nie. Dit was op daardie oomblik vir my die onredelikste opdrag van my hele lewe. Om vir my ma wat doodgaan, witbrood by die baas te gaan vra. Die baas wat gister wou weet of sy dan nie maar tot die naweek kon wag nie. Dit was die enigste keer dwarsdeur ons lang waak dat ek heeltemal betrokke was by wat gebeur. Ek het blindelings buitentoe geloop. Dit was nog donker. Van die vitterige veegsel van die slaweklok af kon ek 'n figuur sien padgee: Renier, wat dit gelui het. Die klam lug het my na asem laat snak ná die

[p. 505]

broeiende warmte binne. Ek het aangestap opstal se kant toe; daar was lig in die slaapkamer.

Baas, my ma vra bietjie witbrood dat sy in vrede kan sterwe, Baas. Seblief, Baas. Ja dankie, Baas, ek sal nie weer pla nie, Baas.

My voet het aan 'n boomwortel vasgehaak en ek het geval. Op die bevrore grond het ek die vel van my knieë en my handpalms voel skeur. Toe het ek begin huil. Ek het net daar op 'n bondeltjie bly sit en gehuil en die geluid soos 'n lewendige, bloeiende ding uit my bors voel uitskeur: ‘God, God, God, God, Gód!’ Dit was of iets heeltemal meegegee het in my. Ek het handeviervoet rondgekruip en elke liederlike woord wat ek geken het, uit my binnenste uitgekots tot ek sidderend en bewend en leeg en gesuiwer op die klipharde koue grond bly lê het. Toe eers het die huil begin bedaar. Stadig het die blindheid uit my weggesyfer. Wankelend het ek op die been gekom. Daar was nou al 'n effense gryserige voordaglig oor die werf, verlate en onmenslik koud. Ek het nie aasgeloop opstal toe nie, maar omgedraai en teruggegaan na die ry dowwe volkshuisies waar die oranje opstaanligte begin flikker en stemme vaak en sonoor begin raas het. By een van die huisies het ek 'n halwe brood geleen, 'n growwebrood, en daarmee teruggegaan. Die eerwaarde was al amper klaar met die formulier. My ma het oop-oë gelê en wag.

Ek het op die drumpel gestaan en wag dat hy klaar maak en sy hand uitsteek, toe het ek nadergekom met die brood.

‘Daar is nie witbrood nie,’ het ek gesê.

Die eerwaarde het 'n oomblik geaarsel. ‘In die oë van die Here maak dit nie saak niet,’ het hy gesê.

Hy het uit die driekwartbottel 'n bietjie wyn geskink en vir haar gegee, en 'n stukkie brood gebreek en vir haar gegeee, en sy het geëet en gedrink, en ek het gekyk hoe sy effens wurg en sukkel met die brood en hoe sy dit kou en sluk, hoe sy die bruin brood kou en sluk, en ek het met 'n sidderende binneste oor en oor gedink, nie heeltemal by my sinne nie: Toe, Here, ek ‘dare’ Jou, ek ‘dare’ Jou: laat daardie wyn jou bloed word en daardie bruin brood jou bruin liggaam, toe, Here, ek ‘dare’ Jou. Ek het dit oor en oor in my gedink, seker minute aanmekaar, en terwyl ek dit verwoed en geskok staan en dink, het ek nie eens besef dat sy al klaar dood was nie.

Deze tekst maakt deel uit van een nieuwe, nog niet gepubliceerde roman van André P. Brink.