|
| |
| |
| |
Alex Brotherton | Vestdijk vanuit vertaaloogpunt
De meest interessante problemen waarmee men geonfronteerd wordt bij het vertalen van een werk van Vestdijk vloeien voort uit het patroon van contrasten, van onscheidbaar tegenover elkaar gestelde gedachten, toestanden, en zintuigelijke waarnemingen, dat zo typerend is voor Vestdijks schrijftrant. Het aspekt van inhaerente tegenstelling is belangrijk, in de eerste plaats, als kenmerkend element van de structuur van de romans, waarin de polarisatie van geïdealiseerde irrealiteit en wrede werkelijkheid herhaaldelijk wordt uitgebeeld tegen afwisselende achtergronden van tijd en plaats. In De koperen tuin wordt het liefdesideaal onbereikbaar door de dood, in Aktaion onder de sterren is het begeerde ideaal alleen in de dood te bereiken, en in het korte verhaal, De gestolen droom, wordt de werkelijkheid vervangen door de realiteit van de illusie.
Konsekwent doorgevoerd is het contrastpatroon ook te bespeuren in tekstgedeelten, bestaande uit een enkele zin of uit opeenvolgende zinnen, die een complex van gedachten of van beschrijvingen omvatten. In deze segmenten, die beschouwd kunnen worden als vertaaleenheden, neemt het patroon soms de vorm aan van een aaneenrijging van gerelativeerde maar nauwelijks verenigbare componenten, of van een onverwachte wending, meestal met een even onverwacht beeld. Beide varianten zijn, evenals de daarbij opgeroepen associaties, medebepalend voor het ritme van Vestdijks proza. Een primaire eis bij het vertalen is dus de herschepping, binnen de grenzen van betekenis-overeenkomst, van ritmische effecten die een gelijke plaats innemen in de structuur van de andere taal als het oorspronkelijke ritme in de structuur van het Nederlands.
De passage in De koperen tuin die de gemoedsstemming van Nol Rieske na lezing van een brief van Trix Cuperus beschrijft, is een typisch voorbeeld van aaneenrijging -
Rustig bleef ik liggen, de brief in de hand, in het bewustzijn dat alles was uitgestreden. Ik had een weemoedige glimlach voor
| |
| |
Chris, een gedachte voor Cuperus, enkele maten van het tweede intermezzo in het hoofd, zorgen om mijn propaedeutisch, en in mijn oren de boten van het kanaal, die dezelfde waren gebleven, zoals ook de straatstenen, de bomen, de kinderen en de toestanden. (De koperen tuin p. 108)
in vertaling -
I lay quietly, the letter in my hand, relieved now that there was no problem any more. I had a melancholy smile for Chris, a thought for Cuperus, a few bars of the second intermezzo in my head, a passing anxiety over my next exam, and in my ears the sounds of the boats on the canal that were still the same unchanging as the cobblestones, the trees, the children, and the circumstances and situations.
Met de weergave relieved now that there was no problem any more is de gevoelsinhoud van het Nederlandse in het bewustzijn dat alles was uitgestreden overgebracht, wat niet mogelijk zou zijn - en bijna nooit mogelijk kan zijn - door eenvoudige lexicale vervanging van elk woord. Om een afronding van de passage te bereiken, om de semantische waarde van de Nederlandse term volledig te dekken en om een phonisch evenwicht te verkrijgen, is de aanduiding, de toestanden, weergegeven met de formulering circumstances and situations.
Het is weer een aaneenrijging van facetten die, in De koperen tuin, de sociale houding van de familie Rieske naukeurig definieert -
Plaats van handeling placht iets rustigs en stoffigs te zijn, waar men in hotel of pension voor grof geld de illusie kocht boven de andere gasten uit te steken: de jongetjes ieder een kamer, aparte bediening voor de familie, neerbuigende knikjes of verlegen lachjes tegen lieden, met wie mijn moeder verondersteld werd niet meer dan enkele nietszeggende woorden 's daags te wisselen, en de rechtschapen en afwijzende vastberadenheid, waarmee mijn vader uit een stapel komkommervormige kranten verrees om een ochtendwandeling te gaan maken, in twee gelederen. (De koperen tuin p. 14)
en die vertaald is als
| |
| |
We always withdrew to some quiet and dusty place, and stayed in a hotel or boarding-house where it was possible to purchase for a fancy price, the illusion of being superior to the other guests - a room each for my brother and myself, private service for the whole family, disdainful nods or vague smiles to people with whom my mother would be expected to exchange no more than a few casual remarks in the course of the day, and the righteousness and olympian determination of my father as he emerged from behind a barrier of pleated newspapers for our morning stroll, a ritual duly performed in double file.
Om de ironie vervat in het eerste zinsdeel volledig tot uitdrukking te brengen is de formulering in twee gelederen aan het einde van de zin weergegeven als a ritual duly performed in double file. Aangezien het woord gasten nauwelijks anders vertaald kan worden dan met het woord guests is het woord pension niet vertaald met het eerder te verwachten equivalent guest-house maar met het woord boardinghouse dat de nuance van kleinering opneemt van het woord lieden (in de vijfde regel) dat dan weergegeven kan worden met het nogal neutrale woord people.
Een treffend voorbeeld van het samenvoegen van denkbeeld en werkelijkheid tot een symmetrisch geheel is gegeven in een passage in De filosoof en de sluipmoordenaar die de sfeer van onzekerheid van heel het boek uitdrukt -
Arouet voelde zich vreemd verloren: half op weg naar iets onzinnigs, half gescheiden van iemand wie hij dank verschuldigd was en wiens naam hij niet te weten had kunnen komen: een tussenpositie tussen een vijandige vriend en een vijand die de moeite niet waard was, en alles op grote afstanden van elkaar, in de zon, bij een Parijse brug, waar het nu overigens iets drukker was geworden. Zelfs reden er twee koetsen over de brug. Deze koetsen reden vlak achter elkaar... (De filosoof en de sluipmoordenaar p. 12)
vertaald als -
Arouet felt unsure of himself, sensing vaguely an impending absurdity and vaguely aware of a barrier cutting him off from a benefactor whose name he didn't know. He was caught in a wa- | |
| |
vering equilibrium between the hostile reticence of a friend and the hostility of a despicable enemy, evasive contrasts wide apart in the sunlit warmth near a Paris bridge that was now enlivened with the sound of footsteps and the talk of passers-by. There was the sudden clatter of two coaches going over the bridge, the one closely following the other.
Zoals in vele karakteristieke voorbeelden veroorzaakt het verschijnsel van relativering ook in dit geval een hogere frequentie van betrekkelijke voornaamwoorden dan gebruikelijk zou zijn in vergelijkbare Engelse teksten. Bovendien zouden de grammaticale equivalenten van de ook vaak gebruikte onbepaalde voornaamwoorden als iets, iemand, alles, niet in overeenstemming zijn met de filosofisch getinte verbeelding. De duidelijkheid van de contrasten maakt echter het aanhouden van de relativering mogelijk door andere syntactische middelen.
In verschillende passages zijn fantasie en feiten op een nog gecompliceerder wijze met elkaar verweven, bijvoorbeeld -
...toen zij zich reeds op weg naar de schilder bevonden, op een druilerige oktobermiddag, die de amoureuze optrekjes in een vreemd grijs licht scheen te isoleren, en aan de grijze standbeelden het droef berustende meegaf van wellustige verzinnebeelding zonder enig denkbaar profijt voor de symbolen zelve. Diana mocht haar boog spannen, zij bleef nuchter van Endymion, en de Amor in de ene tuin had het niet genoeglijker dan de Amor in de andere. Alles leek uitgestorven. In een moestuin lag een oude vrouw op haar knieën, diep gebogen over teelaarde, - vermoedelijk een der ergste koppelaarsters van Parijs en omstreken, maar onder dit nevelige herfstlicht van een waardigheid en een nederigheid, die men zelfs bij de boerenstand niet meer aantrof. De rook uit de schoorstenen sloeg neer, regen voorspellend. (De filosoof en de sluipmoordenaar p. 161)
vertaald als -
...as he and Siquier were on their way to visit the painter, walking through an October drizzle in the grey light of the afternoon that seemed to enclose the snuggling villas on either side of them in a luminous haze and shed glow of sensuality over the grimy
| |
| |
statues, though without softening the harsh remoteness of the stone shapes. Mute Diana, with bow raised and drawn, was doomed to remain aloof from Endymion, and the task of Amor was as hopeless in the one garden as in the other. A dreary silence hung over the whole scene of listless trees and dismal lovenests. In one of the yards there was an old woman bending over a pile of fallen leaves - perhaps one of the sliest procuresses of Paris, but, in the fogladen autumn light, endowed with dignity and humility that was so rare these days even amongst the peasantry. The smoke from the chimneys drifted slowly downwards, a sign of more rain to come.
Bepalend voor het vertalen van deze passage is de sfeer die opgeroepen wordt door de mengeling van waarschijnlijkheid en onwaarschijnlijkheid, van beeld en verbeelding. Een lexicaal equivalent voor de aanduiding amoureuze optrekjes in de eerste zin zou te zeer opvallen, en is vermeden om de nadruk in de beschrijving op de sfeer te plaatsen. De diminutieve vorm van optrekje wordt geïmpliceerd door het woord snuggling, en het woord lovenests, ingevoegd in de zin A dreary silence..., dekt de betekenis van het woord amoureuze. Ook kenmerkend voor Vestdijks oeuvre en een essentieel deel van het contrastpatroon zijn bepaalde herhaaldelijk terugkomende symbolen, waaronder de kleuren rood en wit, de brug, de maan, en leegten. In bijna alle gevallen is de aanduiding van een symbool een constant lexicaal element dat direkt vertaald kan worden met een lexicaal element. De sleutelsymboliek van De koperen tuin kan echter niet op deze eenvoudige manier weergegeven worden, omdat in het Nederlands het woord koper de betekenis zowel van copper als van brass kan hebben. Gezien ook de grotendeels negatieve associaties die met het woord brass verbonden zijn, werd de associatie in de vertaling specifiek verplaatst naar de instrumenten van het orkest én in de titel, The Garden where the Brass Band Played én in de op de titel aansluitende sleutelpassage van de roman -
Voor mij was het een wonderlijke tuin, nog voordat je in mijn leven kwam om met me te dansen. Er waren - ze zijn er nog - gouden vogels, ook wel ganzen en pauwen, maar voornamelijk gouden vogels. Het was een gouden tuin. Toen zag ik opeens al die instrumenten, en ik hoorde die mars, en de zon schitterde in het koper, en ze bliezen erop met rode koppen van de inspanning,
| |
| |
en toen werd het een koperen tuin, en dat is zo lang gebleven. Koper is mooier en eenvoudiger, ook vrolijker dan goud. De Carmen was een koperen opera... (De koperen tuin p. 188)
die vertaald is als -
It was always a marvellous garden for me, even before you came into my life that day we danced on the path. There were golden birds - they're still here too - and gees and peacocks, but mostly golden birds. It was a golden garden. Then I saw all those brass instruments, and I heard that march, and the sun shone on the brass, and I watched the musicians with their faces red from blowing, and then it was a brass garden like the instruments, and since then it has always been a brass garden. Brass is prettier than gold and simpler and livelier. Carmen was a brass opera...
Herhaling van de verwijzing naar de instrumenten is des te noodzakelijker wegens de vergelijking met goud, die eerder aan copper doet denken dan aan brass.
In dit voorbeeld is het lexicale detail overheersend, zo kunnen van passage tot passage andere factoren beslissend zijn. Het situeren en ontleden van de verscheidenheid van problemen is de eerste stap tot het vinden van een passende vertaalvorm voor de subtiele opbouw van zinnen, episoden, en thema, zowel als voor de synthese van symbool en gebeuren, en voor het eindeloze gamma van tegenstellingen.
De moeizame arbeid van de vertaler bij het zoeken naar een oplossing voor deze problemen is niet vergeefs geweest indien de vertalingen buiten Holland grotere belangstelling zouden opwekken voor Vestdijks monumentale bijdrage tot de Nederlandse literatuur.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd