Raster. Jaargang 2

[p. 89]

J.J. Oversteegen | Sociologisch impressionisme

De Gids bracht in zijn eerste nummer van 1968 een artikel van A. Nuis, Een stille revolutie, dat de verschillen tussen onze voor- en na-oorlogse literatuur onder de sociologische loep neemt. Men vergeve mij de merlijnse uitdrukking; het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

Vlak voor het gedempt triomfantelijke slot van het stuk, wordt ter zuivering van de atmosfeer nog even een schurk opgehangen. Een klassiek gebouwd essay dus.

De schurk ben ik, en het ceremonieel van het ophangen voltrekt zich aldus:

‘De vooroorlogse, degelijke vorm van kritiek is blijkbaar alleen mogelijk als de verstandhouding tussen schrijvers en lezers al bestaat, zodat de criticus zich kan beperken tot bijslijpen, aanvullen en ophelderen. Ook hij heeft de verstandhouding met zijn publiek nodig [net als de schrijvers zelf]. Wordt die onzeker, dan loopt hij het risico een nadrukkelijke schoolmeester te worden òf een verkondiger van vrijblijvende opinies. Van beide varianten zijn voorbeelden in overvloed; soms vindt men ze verenigd in één persoon. Een afschrikwekkend voorbeeld van dat laatste is de criticus Oversteegen, die zijn analyses omgeeft met een imposant vertoon van technische vakkundigheid, zonder de indruk te kunnen wegnemen dat de toegepaste methoden desgewenst ook tot heel andere resultaten zouden kunnen leiden. Wat hij doet is eigenlijk niets anders dan het ongeremde associëren waartoe de lezer vervalt die met de schrijvers geen conventies meer gemeen heeft, al overgiet hij het dan met een wetenschappelijke saus. Dat zijn strenge analyses doorspekt zijn met totaal ongemotiveerde gevoelsuitingen, is daarom niet zo vreemd als het op het eerste gezicht lijkt.’

Men ziet, het is aan Nuis te merken dat hij wetenschappelijk medewerker bij Gomperts is geworden, of moet ik zeggen: Gomperts weet wie hij als sekundant aan moet trekken? Verder is er over deze uitspraken, die niet geadstrueerd worden, weinig meer te zeggen

[p. 90]

dan: dat is blijkbaar de indruk, zoals Nuis het zelf al noemt, die Oversteegen op Nuis maakt. Voor het slachtoffer is het wel een beetje verontrustend (men noemt geen koe bont of er zit wel een vlekje aan), maar ook dat is voor derden oninteressant. Blijft eigenlijk maar één vraag: klopt de observatie vanuit Nuis' eigen probleemstelling, de sociologische?

Nuis noemt mij als voorbeeld van een criticus die ‘de verstandhouding met zijn publiek’ kwijt is, en ‘met de schrijvers geen conventies meer gemeen heeft’. Op dat laatste zou ik natuurlijk kunnen antwoorden dat ik er mij van bewust ben weinig konventies te delen met Hooft en Multatuli en de vele andere historische figuren waarmee ik mij als criticus heb bezig gehouden, en dat zulks zelfs de oorsprong mag heten van mijn behoefte aan gedetailleerd essayeren over hun werk, terwijl de nog levenden onder mijn slachtoffers over het algemeen nogal positief reageerden, maar men zou kunnen volhouden dat Nuis dat niet hoeft te weten, en zich op zijn indrukken verlaten moet waar de feiten hem ontbreken. Voor een beoordeling van mijn relatie tot ‘mijn publiek’ echter, staan hem wel degelijk feiten ter beschikking, literair-sociologische feiten, en ik meen dat men van hem mag eisen dat hij die dan ook gebruikt.

Over Merlyn werd, en wordt, gelukkig heel verschillend gedacht, maar over één ding is iedereen het toch wel eens: voor een literair tijdschrift, overwegend kritisch nog wel, had het een niet geringe oplage en abonnementental. Vertaald in de termen van Nuis' stuk: het had een opvallend groot publiek, niet zo groot als Avenue maar dat is dan ook weer een heel ánder publiek.

Nu wil het geval dat ik aan oprichting, koers en inhoud van Merlyn niet onschuldig ben. Het is geen vergrovende simplifikatie als ik zeg dat het Merlyn-publiek zowat dat van de redakteuren, dus ook ‘het mijne’ was. Zou de socioloog Nuis er dan niet verstandiger aan hebben gedaan, zijn de redenering op deze feitelijke basis te plaatsen, in plaats van af te gaan op zijn indrukken? Waar een vakman zo plotseling te vertrouwde methodiek van zijn beroep loslaat en op het kompas van zijn impressies gaat varen, is iets aan de hand. Stelling: niet alleen voor míjn ongemotiveerde gevoelsuitingen moeten oorzaken zijn, maar ook voor die van Nuis.

Nuis stelt (en beantwoordt) twee vragen: 1) wat is het sociale verschil tussen vóór- en na-oorlogse schrijvers, 2) wat is het gevolg daarvan voor hun verhouding tot de lezers. Hij begint zijn betoog met een tentamenopgave die mij even het gevoel gaf dat ik één van

[p. 91]

de merlijnse schoolmeesters aan het werk zag, of liever een parodie daarvan: ‘Maak een lijstje van schrijvers en dichters die tussen de wereldoorlogen de Nederlandse literatuur hebben gedomineerd. Doe hetzelfde voor de periode na de tweede wereldoorlog. Op de eerste lijst zal het krioelen van meesters in de rechten, dokters en leraren Nederlands’ etc. ‘De tweede lijst ziet er heel anders uit. Oudstudenten zijn zeldzaam geworden, ondanks hun toenemend aantal in de maatschappij als geheel. Meestal zijn het dan nog beoefenaars van de exacte wetenschappen’. ‘Kinderen van kleine middenstanders en arbeiders zijn talrijk geworden onder de grote literaire namen’ etc.

Deze (eerste) basisstelling wordt verder uitgewerkt, zonder dat er nieuwe waarnemingen aan toegevoegd worden. De vraag voor ons is nu: hoe nodig was het dat deze stelling verkondigd werd, d.w.z. hoe nieuw is hij?

In het amerikaanse tijdschrift The Literary Review (Netherlands Number, eind 1961) stond een inleidend essay, dat óók voor de helft op die stelling gegrondvest was. Ik heb geen reden om aan te nemen dat Nuis dat artikel (van J.J. Oversteegen) had gelezen toen hij zijn Gids-stuk las, maar dat ligt anders bij de Inleiding van de bloemlezing Kort geding van 1963. En daar herhaalde ik in het kort dezelfde beweringen:

‘Een duidelijke tegenstelling tussen generaties gaat vaak gepaard met een sociale verschuiving. Zoals de revolutie van Tachtig iets te maken heeft met de Wet op het Middelbaar Onderwijs, waardoor een nieuwe sociale groep toegang tot de cultuur krijgt (vele tachtigers kwamen van de eerste vijfjarige hbs in Amsterdam), zo kan men ook constateren dat omstreeks 1950 een hele groep ‘homines novi’ onze litteratuur veroveren. Vóór de oorlog werd de culturele elite hoofdzakelijk gerecruteerd uit de kring van notabelen-kinderen, vaak uit de provincie. Dichters als Lucebert en Andreus echter komen uit de Jordaan, Vinkenoog uit de Pijp, en zo kan men doorgaan. Zowel de onzekerheid als de oorspronkelijkheid van onze nieuwe litteratuur kan men in verband brengen met deze sociale verschuiving.

Ook over de professionele vorming van de nu schrijvenden kan men curieuze dingen opmerken. Vroman is bioloog, Hermans geofysicus, Van het Reve werd opgeleid als typograaf, Boon was onder meer huisschilder. Hoe kan het anders dan dat een litteratuur van deze mannen sterk verschilt van die van de cultuurhistorici, advocaten en

[p. 92]

artsen van voor de oorlog?’ Einde citaat.

Kijk, wat Nuis zegt lijkt hier toch wel erg veel op! Als wij vaststellen dat zijn formulering ‘meesters in de rechten, dokters en leraren Nederlands’ weerspiegelt wat ik in deftiger termen schreef: ‘cultuurhistorici, advocaten en artsen’, zoals zijn hele gedachtegang lijkt op het in andere volgorde afdraaien van dezelfde film, dan hebben wij het grootste verschil toch wel gehad.

Erg revolutionair, stil of niet, zijn Nuis noch ik (volgens Nuis heeft Eykelboom ook al eens zoiets beweerd, wat ik met genoegen hoor want ik heb hem altijd een heel aardige en redelijke man gevonden), en ik zou Nuis bovendien beslist niet het recht willen ontzeggen om theorietjes van mij te gebruiken, of theorietjes te verkondigen die hij óók bij mij gelezen heeft. Alleen vind ik wel dat hij in nood komt met zijn karakteristiek van mijn kritieken. Is dit nu een voorbeeld van ‘vrijblijvende opinies’ of van ‘schoolmeesterij’? Het laatste dan toch alleen voorzover ik misschien heb bijgedragen tot de nascholing van Nuis?

Maar wat heeft dit alles nu te maken met de hekel die Nuis aan Oversteegen heeft? Ik beweer niet, daar veel over te kunnen zeggen. Maar dat Nuis op die plaats, en met zoveel brio, uiting aan zijn afkeer moest geven, dat kan toch wel eens te maken hebben met een verscherpte behoefte aan afstand, nu het uitgangspunt van onze beweringen zo opvallend verwant is.

Het uitgangspunt, want in het voorgaande is een kleine onrechtvaardigheid geslopen, en die dient rechtgezet te worden. Ik schreef dat Nuis bij het formuleren van zijn eerste basisstelling daaraan niets toegevoegd heeft. Dat heeft hij wel; hij vat de hele redenering namelijk samen door de vooroorlogse literatuur te karakteriseren als ‘gymnasiumcultuur’, en dat is nieuw. Ik weet niet zeker of ik er aardig aan doe, deze persoonlijke bijdrage van Nuis met zoveel nadruk te vermelden. Ter Braak, inderdaad, is op het gymnasium geweest, maar Marsman, Slauerhoff, Vestdijk en Du Perron - om een paar figuren te noemen die voor het beeld van het geheel niet helemaal zonder belang zijn -, dat zijn nu net hbsers. Hermans daarentegen is een Barlaeaan, Campert en Kousbroek bezochten het Amsterdams Lyceum (waar zij met Braak begonnen). Wat moet men dus verstaan onder de ‘gymnasiumkultuur’ van de vorige generatie, zo afwezig bij de na-oorlogse?

Maar natuurlijk, dit is flauw. Nuis zegt gymnasiumkultuur bij wijze van spreken. Het is zelfs een bruikbare karakteristiek van dit soort

[p. 93]

essayeren: de dingen zeggen ‘bij wijze van spreken’. Er zijn eenvoudige mensen die zullen vragen: waarom schrijft die meneer niet wat hij bedoelt als hij iets anders bedoelt dan wat hij zegt? Zij behoren niet tot het publiek van Nuis.

De konklusies die Nuis trekt uit het verloren gaan van de gymnasiumkultuur (samen stelling twee) laten hem kennen als een zwartkijker, al zijn er voor ‘de schrijver die tegen de nieuwe situatie opgewassen is’ hoopgevende mogelijkheden, zoals een publiek ‘dat vele malen groter is dan vroeger mogelijk was’. Maar op het moment ziet het er nog niet zo rooskleurig uit. Lucebert bijvoorbeeld blijkt óók al geen vaste verstandhouding tot een eigen publiek te hebben. Om gegevens over de weinig publieke man Lucebert te verzamelen, heeft Nuis zelfs een onderzoek verricht onder jeugdige lezers, en die bleken allemaal Marsman wel gelezen te hebben, doch ‘Lucebert en zijn generatiegenoten waren bekend bij ongeveer de helft, maar vooral met Lucebert was de kennismaking dikwijls slecht bevallen.’ Wie schrikt, zij getroost. Eerder dan met een verontrustend feit, hebben wij hier te maken met een nieuwe uitglijder op sociologisch terrein. Nadat Nuis Lucebert en zijn generatiegenoten heeft gekenschetst als degenen die gekomen zijn na de ondergang van de gymnasiumkultuur, is hij bij zijn veldonderzoek precies de verkeerde kant uitgelopen om het ‘eigen publiek’ van die postgymnasialen op te sporen. Hij heeft namelijk zijn research gebaseerd op ondervraging van... aankomende leidse studenten. Geen groep van de nederlandse bevolking laat zich zo geredelijk omschrijven als ‘dragers van de gymnasiumkultuur’. Allicht dat Nuis dáar nu net het publiek van Lucebert niet kon vinden. De gebrekkige techniek van deze socioloog hield precies die sociale feiten buiten zijn bereik die hij zocht.

Eén ding echter kunnen wij leren uit het niet helemaal nagelvaste betoog van Nuis, en dat is dat hij zelf wel een publiek heeft. Het is immers duidelijk dat hij zich, net als de degelijke critici van voor de oorlog, geheel beperken kan tot ‘bijslijpen, aanvullen en ophelderen’. Daarmee is ook de aard van zijn publiek vastgelegd. Het wordt gevormd door de goede verstaanders die de gymnasiumkultuur pleegt op te leveren, of om het wat nauwkeuriger te zeggen: de studenten in de moderne nederlandse letterkunde te Leiden, evenzeer vervuld van nostalgie naar het verleden (en laten wij hopen: even monter gestemd wat betreft de toekomst) als ‘hun’ docent. Dat is overigens een feit dat wij uit de korte bio-bibliografie van Nuis op

[p. 94]

de eerste bladzij van zijn opstel al hadden leren kennen, - hetgeen in ieder geval het nut van die acht regels bewijst.

Opgave voor A. Nuis: Maak een lijst van schrijvers die tot de Werk-Criterium generatie behoren, ga na of zij deel uitmaken van de ‘gymnasiumkultuur’, en stel hun relatie tot het publiek vast. Schrik niet.