Raster. Jaargang 1

[p. 194]

J.M.F. Stalpers | Waan - zinnig, tussen mijn slapen

Opmerkingen bij ‘Een Jezing lezen, over Vromans Over de dichtkunst.’ H.U. Jessurun d'Oliveira, Merlyn, sept. '66, pg. 327-360.

Bij zijn analyse van het slakje (Leo Vroman, 126 gedichten, Amsterdam 1965, pg. 243 e.v.) konstateert H.U. Jessurun d'Oliveira dat het beestje iets van de artiest in zich heeft, en hij voegt daaraan toe: ‘ook al wordt hij later door de inleider een “waanzinnige slak” genoemd’, welke toevoeging volkomen terecht gesteld is, mits men dit ook al niet koncessief, maar kumulatief interpreteert. Immers de ‘onbereikbare jeuk’, het ‘wie weet geniale kluitje’, en de ‘edeler delen’ wijzen erop dat ‘waanzinnig’ hier betekent: met een waan in de zin, met een Energie Spirituelle behept. Het zich evoluerend slakje, dat tracht aan zijn isolement te ontsnappen, - het ontwakend knaapje uit de Krugerlaan dat uit zijn schulp komt gekropen, - is op zoek naar de menselijke relatie. Uit het verder verloop van dit beddepraatverhaal blijkt dat de resultaten van de pogingen tot het leggen van het natuurkundig nogal ingewikkeld kontakt

- Een kortsluitinkje ontstond,
en verweg, door een elektromagneetje,
sulde een stroompje rond,
en vormde een wisselveld
dat aan een hefboompje trok,
en dat sloeg op een kleine klok -

voor het uit zijn schulp gekropen knaapje een climax vertonen.

Weliswaar is het geprojekteerde beeld van wat er zich afspeelde niet scherp, maar de dichter tilt toch een tip van de sluier op, zodat we achter de lens iets kunnen raden van het ‘vogeltje dat er van onder doorheen is te zien’ (pg. 242).

De climax in de ontmoetingen van het misschien geniale wezentje: dienstmaagd

[p. 195]

- klein meisje - mevrouw zelf, wordt bevestigd door de vrouwelijke reakties: de dienstmaagd sloeg kwaad de deur dicht, - het kleine meisje weet wel wat hij bedoelde, maar is bedremmeld, trekt zich eerst, na het ‘dag meneer’ terug, en komt hem dan tegemoet met een glaasje water, hoewel ze voelde dat hij dit niet bedoelde, - zodat het herhaalde ‘wel’ in ‘Wel wel, mevrouw zelf’ de top van het menselijk kontakt van het uit zijn gedeukte schulp gekropen wezentje uit de Krugerlaan betekent, althans meer verwachting wekt dan het ten slotte afwijzende ‘Wel te rusten dan maar’ van het bedremmelde meisje. ‘Verzin de rest maar zelf’ wil dan ook zeggen: ík vertel het niet. De dichter begint gauw over iets anders te praten en laat ons als troost de gedachte ‘dat de onzekerheid soms werkelijker is dan de zekerheid’, zowel m.b.t. de vraag of we nog steeds met hem liggen te soezen op die olifantenbuik, als m.b.t. het beddepraat-vertelsel, waarvan hij ons het einde bespaart.

Ook het paradijsfragment van Vroman (a.w., pg. 251-252), dat H.U. Jessurun d'Oliveira bespreekt op pg. 350, wordt doorzichtiger, indien men aandacht heeft voor de evolutie-idee van Vroman, zoals die in het fragment over het waanzinnige slakje tot uitdrukking kwam.

‘Waanzinnige bloemen’ (r. 4, pg. 252) dient men ook hier op te vatten als bloemen met een zekere waan in de zin, een gedreven worden door een Energie Spirituelle; vandaar dat ze ons, met dezelfde energie behept, ‘vreemd bekend voorkomeri’.

‘Er klinkt een kikkervet zoemen uit de welige harten daarboven’ moet dan ook anders verklaard worden dan door erbij gehaalde bijen.

Kikkervet geeft het klimaat aan dat gunstig is voor de ontwikkeling van leven, waarvan het uitgangspunt gevormd wordt in de welige harten, in bloem, dier en mens.

‘Indien we hierin geloven,/ komt de herfst dan nog op tijd?/ En verspreidt de gehoopte soort vrucht/ dan niet zo'n walglijke lucht/ dat alles ons spijt?’ dient begrepen te worden als: indien we geloven in deze evolutie-waan (niet pejoratief), komt dan de vrucht van de evolutie nog tijdig te voorschijn, of is datgene waarnaar we streven (de gehoopte soort vrucht) niet de juiste schakel, maar een

[p. 196]

walglijke uitwas, m.a.w. zijn we helemaal op de verkeerde weg, is Goed-en-kwaad een onbruikbare sleutel en missen we de juiste smaak?

Zo begrepen, vormt dit fragment een geheel, en sluit het aan bij het volgende:

‘God ik ben soms zo moe.
Ik merk tussen mijn slapen zo slecht
wat ik elders doe.

Tussen mijn slapen geeft d'Oliveira weer door ‘In zijn slaperigheid’ (pg. 332) en ‘De verteller soest tussen waken en slapen’ (pg. 351).

Slaap dient men hier op te vatten in de betekenis: vlakke streek opzij van het voorhoofd, waar de hersenbeenderen het dunst zijn. De dichter is zich slechts bewust van hetgeen zich in zijn voorhoofd, tussen zijn slapen, afspeelt. Daarna vraagt hij zich af wat zich afspeelt in zijn niet geheel glad geschoren (zo bedrukt als een stukje krant) kin, en in zijn handpalm, die kin, kaak en slaap omspant.

Met

‘...en mijn handpalm ruikt
naar een klein warmhartig beest
dat traag uit mijn kaakje leest’

wil Vroman zeggen dat er zich in zijn kaak ook niet-cerebrale processen afspelen, die zijn handpalm kan ervaren, ‘hoorbare heldendaden die onder de huid zijn te raden’ (pg. 250), over wier ontstaan en doelgerichte werking hij thans echter niet verstandig wil praten:

‘Straks moet ik nog eens doorpraten
over helden, hun goed en kwaad en
hun afkomst, maar nu
is me dat allemaal
al te cerebraal,’

[p. 197]

Nu wil hij niet praten over het rationele, zoals goed-en-kwaad of liefde en haat, evenmin wil hij nu verklaringen geven als voor het gedrag van de angstige frontsoldaat door het scheikundig proces dat zich in diens bijnieren afspeelt,

‘ik zuig nu liever en bijt
zacht op mijn slaperigheid,’

Vroman verkiest het nu zijn lichaamsgewaarwordingen weer te geven, die hij in zijn slaperigheid niet-bewust ervaart, als de werking van synapsen, dendrieten, die van zichzelf genieten (van pg. 250), de ervaringen in zijn wangen, zijn lippen, zijn oogharen; niet cerebraal, maar mijmerend vanuit zijn jukbeen - nog steeds door zijn hand omspand - als blijkt uit de slotregel van het fragment:

‘och wat zacht ik ween
inktschappen uit het jukbeen’ (pg. 254).