Randstad 11-12

[p. 144]

Jean-Jacques Lebel
Iets te doen

Ik meen dat Matisse eens gezegd heeft dat kunst ‘een makkelijke fauteuil’ moest zijn, waarin de mensen na een moeilijke werkdag konden uitrusten. Wel, op het ogenblik is het inderdaad min of meer zo ver gekomen met de kunst. Nooit hebben er zoveel parasieten op gezeten, hun voeten erop afgeveegd en hun neuzen erin gesnoten. Tussenpersonen, reklame-experts, speculanten, verslaggevers, uitzuigers, boekhouders, professors, pooiers, verzamelaars, kletskousen, promotors en afpersers zwermen er allemaal omheen en veroorzaken een verkeerschaos. Ik pleng hier geen tranen omdat ‘het niet meer is wat het geweest is’. Ik wil alleen maar zeggen dat schilderkunst, evenals film, een industrie is geworden en dat het de middelen, de doelstellingen en de destructieve kracht heeft van een industrie. Met andere woorden: om te bestaan heeft de kunstenaar zich aan zijn nieuwe functie aangepast en hij maakt een Produkt dat naar inhoud en vorm overeenstemt met ‘wat mensen graag willen’, dat wil zeggen met wat de handelaars, de massa-media kunnen verkopen. Als de kunstenaar iets maakt dat niet een bepaalde marktwaarde heeft beschouwt men het niet als kunst, daar iets dergelijks niet getolereerd wordt door de machtselite welke de internationale kunstwereld beheerst. Sinds de tijd dat schilders verplicht waren alleen maar madonna's te schilderen (met of zonder kindjes) zijn zij er nooit in zo'n sterke mate toe gebracht om volgens een bepaald schema te werken en een vals spelletje te spelen als tegenwoordig, teneinde een klein beetje van hun ziel in hun Produkt te leggen. Maar een wet verbiedt dat: onder geen enkele omstandigheid mag een kunstenaar zich vrij uiten. Er wordt op grote schaal geknoeid met het individuele bewustzijn en het collectieve onbewuste. Ik ken een groot aantal gevallen waarin kunst de kop

[p. 145]

werd ingedrukt. Nog afgelopen week werd op de Parijse Biennale de schilder Breyten verzocht een heel stuk van zijn doek over te schilderen - wat door een of andere bureaucraat erotisch genoemd werd -, anders moest het werk verdwijnen. Hij schilderde het over en mijns inziens is het erg droevig en laf om zoiets te doen.

Misschien is schilderen op een ezel niet meer dat perfecte wapen wat het in laten we zeggen Goya's tijd was. Er is al veel geschreven over het ontstaan en de betekenis van happenings; in de happenings die we sinds 1959 georganiseerd hebben is tenminste sprake van een sterke drang om de artistieke taal te gebruiken voor een bijzondere strijd om voort te bestaan en die strijd schijnt men niet in een juist perspectief te zien. We staan tegenover een geweldige overmacht. Georganiseerde onderdrukking, grote onzichtbare brain-washing, door computers vastgestelde cultuurpatronen. Kunnen wij tegen dat alles vechten en in een eigen schilderij of gedicht iets verhelderends uitdrukken? Alsof we niet verstrikt zijn in de moordlustige industriële chaos, afgezien van onze persoonlijke visies? Ik beweer dat een kunst die niet alleen tot actie leidt maar onmiddellijk actie insluit de enige uitweg is.

Zie maar hoe in alle huidige regimes, zowel in de zogenaamde democratische als socialistische staten, de taboes en repressies dezelfde zijn. Wat je ook doet, je mag de mensen niet tot actie brengen, je mag er niet voor zorgen dat ze gaan inzien dat zij zich zelf moeten vrijmaken; laat ze niet deelnemen aan iets dat hen wakker maakt; laat ze niet voelen of denken dat de wereld iets is wat veranderd kan worden. Natuurlijk zijn de ergste taboes sex en politiek en omdat ze tot de strengst gecontroleerde gebieden van het menselijk bestaan behoren zijn ze het meest problematisch geworden en worden zij meer dan ooit op artistieke wijze behandeld.

De kunstenaar moet veredelen als hij wil blijven voortbestaan. Het maakt echt niets uit of je stillevens maakt of een abstract schilderij van Franse paratroepen die een Algerijns meisje martelen, of Jackie Kennedy die neervalt of mevrouw Tsjang Kai-tsjek of een beminnelijke Hitler die Churchill's sigaar aansteekt met een biljet van 50 dollar (beiden waren schilders)... Niemand geeft meer iets om olieverfschilderijen, je kunt ze in elk warenhuis kopen.

[p. 146]

Met happenings laten we daarentegen de mensen niet naar iets kijken maar geven ze iets te doen, iets waaraan zij deelnemen en waarvan ze iets kunnen maken. We geven hen een taal voor hun hallucinaties, verlangens en mythen. Geen wonder dat zodra de happenings effectief werden, er van de zijde der bekrompen burgers en culturele politie autoritaire reacties kwamen: zij wilden dat het publiek passief en onderdanig bleef. Psychische communicatie tussen personen is blijkbaar meer verboden op het gebied van de Bom dan zij ooit was op het gebied van de drankfles of de ouderwetse stok.

Neem bijvoorbeeld eens dat voorval op het Cardiff Arts Festival. Na een week praten, voorlezen en luisteren op de dichtersconferentie besloten Jeff Nutall, Tom Hudson, Philip Corner en ik dingen te laten Gebeuren. Na bergen bezwaren uit de weg te hebben geruimd en beloofd te hebben dat niemand naakt zou verschijnen kregen we een zaal en vroegen wij hen die daarheen wilden komen iets van hun eigen keuze mee te nemen wat meegedragen en uitgewisseld kon worden. Er gebeurden gekke dingen; een knaap nam een boom mee en anderen hadden ergens een varken vandaan gehaald (dat het Vietnam Zwijn heette).

Onmiddellijk gingen de ‘autoriteiten’ snel en wild tot actie over. Het zwijn werd tegengehouden en mocht niet geofferd worden en daarmee was de hele opzet van de happening gewijzigd en beknot. Het werd gewoon een ander ongevaarlijk spel.

Maar er zijn tijden geweest dat we door die muur (die de beschaving heeft opgericht om zich tegen revoluties te beschermen) heengebroken zijn. En dat zal meer en meer voorkomen. Happenings zijn pas begonnen.

september 1965

[p. 147]

Paul van Ostaijen: Collage-gedicht uit Bezette Stad, 1921.
Verzameld Werk, Poëzie, deel 2, Bert Bakker, Den Haag, 1963.
Herplaatst met aktuele wijzigingen in Happening News, Antwerpen, 1965.

[p. 148]

Geert van Bruaene, Staatsgepensionneerde (wet van 18 juni 1930) in zijn Estaminet La Fleur en Papier Doré (Het goudblommeke in papier), Rue des Alexiens, Brussel. Le petit Gérard is dood, de straat is afgebroken.
Enige uitspraken: ‘De uiteindelijke plicht van de mens is zich te laten leiden door het puntje van zijn neus.’ ‘In het leven, mijn arme vriend, kun je slechts sterven. Het geritsel rondom is niet belangrijk.’ ‘De grijsaard is een arme man die het geluk niet heeft gekend jong te sterven.’