Randstad 11-12

[p. 95]

Laurens D. Vancrevel
Over de andere boeg

Veel meer dan een reaktie op het Dada-principe van ‘ontkenning terwille van de ontkenning’, was het surrealisme van meet af aan een geheel nieuw begrippenstelsel, dat enerzijds Dada aanvulde in zijn kritische houding tegenover de traditionele beschouwingswijzen waarvoor een duidelijk alternatief werd gesteld die de kritiek wezenlijker en geduchter maakte, en dat anderzijds een verdere ontwikkeling was van het europese denken, nu aan de suggesties van Lautréamont, om de (ontkennende) twijfel door de zekerheid te vervangen, en van Charles Fourier, om in plaats van de (cartesiaanse) ‘passieve’ twijfel de ingrijpende ‘aktieve’ twijfel te hanteren, gevolg werd gegeven, met de bedoeling om ‘het leven te veranderen’ (Rimbaud) en te poëtiseren. En hoewel dit streven al vanaf de aanvang helder voor ogen stond, en er al enkele jaren sprake was van een surrealistische aktiviteit voordat het eerste Manifest (1924) verscheen, toch was de eerste definitie van het wezen van het surrealisme en zijn optreden een hoogst spekulatieve zaak, omdat de reikwijdte van deze denkbeelden nog niet kon worden overzien; dat de verwachtingen niet gering waren blijkt bijvoorbeeld uit de titel van het strijdvaardige eerste tijdschrift La Révolution Surréaliste, dat zich evenmin als het Manifest tot een louter artistieke of literaire problematiek beperkte, maar dat zich richtte op alle aspekten van het menselijk bestaan en de mogelijkheden daarvan, psychologisch, sociologisch, politiek, filosofisch, enz., met het oog op het grote streven een totale verandering teweeg te brengen.

De eerste sleutel hiervoor beschreef André Breton als de metode van het automatisme, die zich kant tegen de rationalistische logica, en alleen de eigenzinnige logica van de associatie, de inspiratie en het toeval volgt; deze metode richt zich op de bevrijding van de mens als

[p. 96]

individu, en ‘verandert’ diens gekunstelde leven, door dat te ontkunstelen. Met een zekere ironie noemt Breton het surrealisme in dit verband een ‘magische kunst’, omdat het onbewuste automatisme het tastbare niet langer onderscheidt van het ontastbare, dat nu vooreerst binnen het dadelijke bereik van de individu wordt gebracht.

De volgende stap gold de samenleving: het Tweede Manifest (1929) huldigt het beginsel van het historisch materialisme, de gewetenscrisis die wordt teweeg gebracht zodra de vooroordelen zijn ontmaskerd, en die kan leiden tot een ‘nieuw geweten’, vereist een gelijktijdige maatschappelijke verandering, want ‘het surrealisme, schrijft Breton, is vergroeid met het leven, en wel met het leven van deze tijd’. Tevens wordt vastgesteld dat de ‘grondige, waarlijke verduistering’ van het surrealisme noodzaak is, zodat het tot een hermetische ‘zwarte zon’ wordt, tot een autonome mentaliteit en zelfstandige idee, die is ontdaan van elke betrekkelijkheid, van elke afhankelijkheid. Het eerste doel is nu om ‘de begrippen gezin, vaderland, godsdient te verwoesten’, het middel daartoe is ‘geweld’, doch steeds met het vooruitzicht op de nieuwe werkelijkheid, de omgevormde wereld. Het was niet verwonderlijk dat de poging tot samenwerking met het leninistisch marxisme (zoals de P.C.F. dat vatte) op niets uitliep - de afhankelijkheid, die geëist werd, was in strijd met het wezen en de geest van het surrealisme; deze gebeurtenis is hoogstens een teleurstellend feit te noemen, het was geen verlies - de onverzoenlijkheid van het surrealisme ten aanzien van het compromis bewees juist dat het weigerde een stap terug te doen.

Om hierna tot een verdere benadering van een eigen realiteit te komen, hetgeen de historische ontwikkeling bovendien onvermijdelijk maakte, vestigde het Derde Manifest (1942) de aandacht opnieuw op de individu, maar nu als hoofdpersoon in het labyrint van de wereld, als de magiër die de taal hanteert als een bezwering, die de daad van uitverkiezing stelt, en in de liefde het bekorings-moment tot zijn recht doet komen als het brandpunt van de poëzie en het leven. Het derde beginsel dat het surrealisme zal leiden is ‘de nieuwe mythe’, die is vergroeid met het ‘innerlijk ontwaken’, in alchemistische zin: ‘De trommel van de redenerende rede laten barsten en het gat ervan bekijken’ (René Alleau).

De XIe Internationale Tentoonstelling van het Surrealisme (Parijs; Galerie de l' OEil, december 1965-februari 1966) is hiervan de konsekwentie, en trekt een belangrijke konklusie; het definieert een

[p. 97]

vierde beginsel dat door het surrealisme gevolgd wordt: de metode van het volstrekte afwijken (l'écart absolu). Deze term werd ontleend aan het werk van Charles Fourier, die hem voorstelde als de handelwijze bij de ‘aktieve twijfel’, de uitweg uit de vicieuze cirkel van vermolmde misvattingen; ‘Columbus, schreef hij, koos de regel van het volledig afwijken om een nieuwe kontinentale wereld te bereiken; hij maakte zich los van alle bekende wegen, hij begaf zich op een Onbevaren Oceaan, zonder rekening te houden met de angsten van zijn tijd; laten we dat ook doen, laten we voortgaan door volledig af te wijken, niets is gemakkelijker, het is voldoende om een mechanisme te proberen dat kontrasteert met het onze’ (in: La Fausse Industrie, 1835-36).

Dit principe, dat het surrealisme overigens door heel zijn bestaan al heeft geleid; maar dat pas nu reliëf kreeg, specificeert enerzijds de omvang en waarde van de voorafgaande beginselen, doch vormt anderzijds een houvast en impuls voor de verdere uitbouw van de surrealistische zienswijze. Het algemeen toepasbare automatisme werd dadelijk aangevuld met de eis van absoluut non-konformisme; het praktische historisch-materialisme werd gedacht in onverbrekelijke samenhang met de verduistering; de nieuwe mythe was slechts voorstelbaar dankzij de wisselende intuïtie, uitverkiezing en bekoring. Al deze essentiële bij aspekten vertonen vormen van afwijking, wat nu expliciet wordt geponeerd als de beslissende tematiek van de surrealistische beweging, met als weerzijde het lyrische, namelijk de resultante van het streven naar een (sociaal, psychisch, artistiek, politiek) bevrijde, poëtische levensvorm, die uit de aard der zaak in het surrealisme niet programmeerbaar wordt geacht, niet centraal te regelen door een bureaukratisch of technisch super-brein, maar die door de afwijking alleen, door het erkennen van een onschatbare verscheidenheid aan mogelijkheden, kan worden verwezenlijkt.

Behalve dat deze formule het voorafgaande optreden verduidelijkt, biedt zij zich tevens aan als een niet mis te verstane strijdkreet, die uiterlijk veel overeenkomst vertoont met de Dada-aanval op de uitgeholde samenleving rond de eeuwwisseling, maar die naar wezen - zonder twijfel een aanval - veeleer ook een uiting is van volledige verontrusting over de opgedrongen en geaksepteerde gang van zaken. Aktuele verschijnselen als de sportadoratie, de sensationele publiciteit en reklame, de specialisatie, het utilitarisme, de automatisering en de technokratie, de overbevolking en de rekreatie, het naïeve toekomst-idealisme, het toenemende geloof op

[p. 98]

gezag en de eis van goedgelovigheid, worden in onderlinge samenhang gezien en ontmaskerd als nieuwe vermommingen van Macht, Vaderland en Ras, Geloof en Religie, als ziektekiemen die de primaire rechten op vrijheid, genot en poëzie verbieden en onmogelijk maken, of daarvan een walgelijke persiflage, een laf surrogaat opdringen, dat het leven vervlakt, banaliseert en zodoende vergiftigt. De expositie stelde onder andere twee kollektieve werkstukken ten toon die deze huidige situatie een vorm gaf. De Consommateur (Voleindiger; consument), voorzien van een nummerplaat, had de gedaante van een kolos van matrassen, een gevangenis zoals een ruimtepas, waarvan het blikveld werd gevormd door een t.v.-buis; waarvan de maag een volautomatische wasmachine was waarin de Krant op verzoek werd rondgewenteld; waarvan de geest een koelkast, om burgerlijke idealen in te bewaren (sport- en huwelijkskledij); waarvan als mond een krans van luidsprekers funktioneerde die plotselinge brabbeltaal uitstootte, terwijl dan de verlichting op de schilderijen uitviel. De Désordinateur (Ontwijder; ontregelmechanisme) bestond uit een grote spiegel recht tegenover de ingang van de tentoonstellingsruimte; aan de voet daarvan waren elf drukknoppen aangebracht met opschriften zoals ‘ruimtevaart’, ‘sport’, ‘arbeid’, ‘rekreatie’; door daarop te drukken bleek de spiegel halfdoorlatend: een stuk daarin vertoonde een afwijkende vitrine die het gewenste begrip vertoonde. Minder vooropgezet, maar even heftig bewezen de verdere schilderijen, beelden, voorwerpen de betekenis van de methode van het volledig afwijken, - zoals het Nekrofielkostuum en de Buldog van Maldoror van Jean Benoît, de Verdeling van de leegte van Matta, de Stille Ommegang van Moesman, het Gesloten huis van Robert Lagarde en tientallen andere werken.