Randstad 11-12

[p. 70]

Kurt Schwitters
Mijn sonate in oerklanken

Verklaring der tekens:

De gebruikte letters moet men op z'n Duits uitspreken. Een enkele klinker is kort; twee klinkers zijn niet dubbel maar lang, als het gelijke klinkers zijn. Moeten echter 2 gelijke klinkers twee maal worden uitgesproken dan wordt het woord ter plaatse gescheiden. Dus ‘a’ als in Schnaps, ‘aa’ als in Schlaf, ‘a a’ is tweemaal kort enz., ‘au’ spreekt men uit als in Haus. Medeklinkers zijn toonloos. Moeten ze toch klank hebben dat zal de toonaangevende klinker eraan worden toegevoegd. Voorbeelden: ‘b, be, bö, beë’. Achter elkaar geplaatste medeklinkers zoals b p d t g k z moeten afzonderlijk worden uitgesproken. Dus: ‘bbb’ als 3 afzonderlijke b's. De op elkaar volgende medeklinkers f h l j m n r s w sch moeten niet afzonderlijk uitgesproken worden, maar gerekt; ‘rrr’ wordt langer ratelend uitgesproken dan ‘r’.

De letters c q v x y vallen weg. De z wordt voor het gemak half aangehouden. Hoofdletters dienen voor scheidingen, om bepaalde delen te groeperen en beter te herkennen, namelijk als eerste letters van bepaalde onderdelen, enz. ‘A’ spreekt men uit als ‘a’. Men kan ter beklemtoning van een harde uitspraak met rood onderstrepen, voor een langzame uitspraak kan men zwart nemen. Het is dan ook van betekenis dat er onder FF een dikke rode streep staat, een dunne onder F; een dunne zwarte streep onder p en een dikke onder p p. Alles wat niet onderstreept wordt is mf. Schrift zoals dat bij noten het geval is is ook mogelijk wanneer er sprake van een vast tempo is, bij voorbeeld:

4	Oo	bee bee	bee bee	bee	3
4	1	4	4	8	8

Oo	zee zee	zee zee	zee	3	Oo	enn	ze
1	4	4	8	8	1	8	8

[p. 71]

1	enn	ze	1	Oo	...
4	8	8	4	1	...

(langzaam en gelijkmatig).

Dit zou een weinig zinvolle schrijfwijze van de tweede inzet kunnen zijn. Bij een vrij tempo kunnen eventueel om de fantasie te prikkelen ook maatstrepen worden gebruikt. Alle getallen dienen alleen om de maten aan te geven. Getallen, strepen en alles wat tussen haken staat behoeven niet gelezen te worden. De letters die gebruikt werden, zijn, om ze nog eenmaal alle samen te nemen: a ä au e ei eu i o ö u ü b d f g h k l m n p r s sch ch wz. De klinkers zijn a e i o u ei eu au ä ö u. Als de r's afzonderlijk uitgesproken moeten worden dan dient de volgende schrijfwijze aanbeveling: RrRrRrRrRrRr. Zo ook: SchschSchsch of LILILI enzv.

Bij een vrij ritme worden alinea's en leestekens als in de taal gebruikt, bij een vast ritme maatstrepen of maataanduidingen door een analoge indeling van de schrijfruimte in dezelfde grote ruimteverdelingen, maar geen maatstrepen. Dus...;!? moet men alleen als klankkleur lezen.

Natuurlijk kan men in het gangbare schrift met de letters van het oud-romeinse alfabet slechts een zeer gebrekkige verklaring van de gesproken sonate geven. Zoals bij elk notenschrift is het voor veel uitleg vatbaar. Zoals dat met al het lezen het geval is moet men veel fantasie hebben, als men goed lezen wil. Degenen die leest moet zelf ernstig meewerken als hij werkelijk wil leren lezen. Werken vereist meer absorptievermogen van de lezer als vragen of zondermeer gedachtenloos becritiseren. Alleen degene die alles begrepen heeft, heeft recht om kritiek te uiten. Men kan de sonate beter horen dan lezen. Ik draag dan ook zelf mijn sonate graag en dikwijls voor en ben, als men mij uitnodigt, overal gaarne bereid een sonate avond te organiseren. Daar het echter niet goed mogelijk is overal avonden te organiseren heb ik verschillende karakteristieke stukken op de plaat vastgelegd. De betreffende plaat is als merz 12 op de markt gebracht en voor 20 Mark bij uitgever, Merz, Waldhausenstraat 5 in Hannover te verkrijgen. De hele sonate duurt ongeveer 35 minuten.

Algemene verklaringen

Mijn Sonate in Oer klanken is de eerste zin opgebouwd voor een Rondo met het hoofd thema: ‘Fümms...’ Dit hoofd thema is gedeeltelijk ontleend aan een gedicht van Raoul Hausmann dat als volgt

[p. 72]

werd geschreven:

F M S B W T C U
P G G F
M U

en voor zover ik weet oorspronkelijk alleen maar een drukproef voor de keuze van lettertypen was. Hausmann heeft het met bijzonder veel fantasie voorgedragen en daar hij Bohemer is ongeveer als volgt uitgesproken:

fümms bö wö tää zää uu
mü
pögiff

Ook het ‘Kwiiee’ uit het eerste thema van de eerste zin stamt af van het Q I E van Hausmann.

Het ‘De des nn nn rrrrr’, of zoals ik het eerst schreef ‘ddss . n. n.r’ is uit het woord dresden ontstaan. Misschien interreseert het de lezer, ofschoon het er voor het kunstwerk niets toe doet, hoe het is ontstaan. Het ‘Rakete’ is uiteraard niet anders dan het woord Rackete. In het tweede deel is het ‘pra’ een bewuste omkering van de naam ‘arp’. Bedoeld is Hans Arp, de Franse Dadaïst in Parijs, niet zoiets als het algemene relativiteitsprincipe. Arp is de oprichter van het tijdschrift arp. Het ‘zet üpsillon ikks wee fau uu...’ is uit het alfabet ontstaan, toen ik het achterstevoren las. Alle andere klankverbindingen zijn spontaan uitgevonden; gedeeltelijk werd ik er onbewust toe aangezet door afgekorte opschriften op etalages of drukwerken, in het bijzonder echter door de interessante opschriften op spoorweghuisjes die altijd zo'n interessante uitwerking hebben, omdat men de bedoeling niet begrijpt. Nu weet ik heus wel dat men door verklaringen het kunstwerk niet naderkomt. Deze hebben alleen maar historische of dadaïstische waarde. Mijn verklaringen zijn in laatste instantie een dokument voor de onverklaarbaarheid van het kunstwerk, of zoals Raoul Hausmann zegt ‘Eerst de kunst en daarna het pianospel’.

Vervolgens iets over de compositie. Zo willekeurig en dadaïstisch het verzamelen van de thema's en de eerste ideeën was, zo streng is de innerlijke logika van het werk. Streng en consequent wat betreft de doorwerking en groepering. De Sonate bestaat uit vier zinnen, uit een inleiding, uit een slot en ten zevende uit een cadens in de vierde zin. De eerste zin is een rondo met vier hoofdthema's die in deze tekst van de sonate bijzonder aangegeven zijn. Het ritme, dat afwisselend sterk en zwak, hard en langzaam, kort en gedragen

[p. 73]

Kurt Schwitters (1888-1948): Partituurfragment van Sonate in Urlauten. Uit i 10, onder redaktie van Arthur Lehning, 1927-'28.

[p. 74]

enz. is, ondergaat u zelf wel. Als ik de fijne nuances en composities van de thema's zou moeten verklaren, zou dit op den duur vervelend worden en zou dit het genot van het lezen en horen kunnen beïnvloeden en ik ben ten slotte geen schoolmeester. Ik maak u wat de eerste zin betreft nog attent op de herhalingen van thema's die voor elke nieuwe variatie in woorden worden aangegeven; op het explosieve begin van het eerste thema; op de zuivere lyriek van het gezongen ‘Juu-Kaa’, op het streng militairistische ritme van het derde thema dat tegenover het sidderende, akelig tere vierde thema zeer mannelijk is en ten slotte op het klagende slot van de eerste zin in het vragende ‘Tää?’ Het tweede deel is vanuit het midden gecomponeerd. Dat het gezongen moet worden ziet u aan de opmerking in de tekst. Het largo is hard en onbuigzaam als metaal, elk gevoel ontbreekt. Merk vooral op dat ‘Rinn zekete bee bee’ en ‘enze’ doet herinneren aan de eerste zin. Let ook in de inleiding op het lange ‘Oo’ wat een voorspelling is van het largo. De derde zin is een echt Scherzo. Let op de snelle opeenvolging van de vier korte thema's ‘Lanke’ ‘Trr gll', “pe pe pe pe pe” en “Ooka” die zeer van elkaar verschillen, waardoor het “scherzo” -karakter ontstaat: namelijk de bizarre vorm. De thema's 1 en 2 zijn onveranderlijk en keren steeds in dezelfde maat terug, “rrmmp” en “rrnnff” doen denken aan “rrmmpfftllff too” uit de eerste zin, maar nu klinkt het niet meer uiterst lamlendig, maar kort en bevelend, zonder meer mannelijk. Het “Rrumpfftillftoo” in de derde zin klinkt ook daar niet meer zo teer. Het “ziiuu lenn trll” en “lümpff tümpff trill” zijn wat klank betreft volgens het hoofdthema “lanke trr gll” gevormd’ Het ‘ziiuu iiuu’ in het Trio doet sterk denken aan het ‘zikiuu ennze’ van het eerste deel, alleen hier is het zeer gedragen en feestelijk. Het Scherzo onderscheidt zich wezenlijk van de drie andere zinnen, waarin het lange ‘bee’ uitermate belangrijk is. In het Scherzo komt geen ‘bee’ voor. De vierde zin is de strengste en daarnaast de rijkste wat de opbouw betreft. De vier thema's zijn weer precies in de tekst aangegeven.

Let u alstublieft op het blok tot ‘Oo bee’, dat woordelijk herhaald wordt. Hierop volgt een lange doorwerking met vele verrassingen en ten slotte verschijnt het blok, enigszins veranderd, opnieuw; alleen de volgorde van de thema's is veranderd. Het overgangsthema ‘Oo bee’ doet in de verte herinneren aan de tweede zin. De lange, snelle vierde zin is voor degene die voordraagt een goede longoefening, in het bijzonder omdat de eindeloze herhalingen dikwijls een

[p. 75]

grote stemverheffing vereisen, opdat ze niet te eentonig klinken. Wat het slot betreft maak ik u opmerkzaam op de doelbewuste klankomkering van het alfabet tot a. Men heeft daar reeds een voorgevoel van en wacht met spanning op de a. Maar het houdt tweemaal pijnlijk bij b op. De b klinkt in dit verband smartelijk. De hierop volgende oplossing in a is geruststellend. Dan echter volgt het alfabet de laatste en vierde keer en eindigt zeer smartelijk op ‘beeee?’ Ik heb daardoor de zeer voor de hand liggende banaliteit vermeden om de weliswaar noodzakelijke oplossing naar het einde te verleggen. De cadens is naar vrije keuze en iedereen die voordraagt kan naar believen elke cadens die hij maar wil uit de thema's van de sonate samenstellen. Voor de voordrachtskunstenaar die eventueel geen fantasie heeft heb ik een mogelijkheid geopperd. Zelf draag ik iedere keer een andere cadens voor en daar ik bijna alles woordelijk uit mijn hoofd ken, bereik ik daarmee dat de cadens bijzonder levendig werkt en een grote tegenstelling vormt met de overigens nogal starre sonate. Zo dan.