Randstad 11-12

[p. 66]

Hans Richter
De dichter Schwitters

Ik herinner mij Schwitters' eerste officiële voordracht van zijn ‘Ur-Sonate’ bij mevrouw Kiepenheuer in Potsdam, omstreeks 1925. Alleen de ‘betere lieden’ waren uitgenodigd en dat betekende in Potsdam de militaire kern van het oude Pruisische Rijk, een verzameling gepensioneerde generaals en andere vooraanstaande personen.

De twee-meter lange Schwitters stond kaarsrecht op het podium en begon zijn Ur-Sonate met gesis, gebrul en gekraai voor een publiek dat met alles wat modern was volslagen onbekend was. Eerst was het volkomen in de war gebracht. Na twee minuten was de eerste schok voorbij. De volgende halve minuut hield men uit respect voor het keurige huis van mevrouw Kiepenheuer elk protest voor zich. Ik was verrukt toen ik zag hoe twee generaals die voor mij stonden met uiterste krachtsinspanning de lippen op elkaar klemden om niet te lachen; hoe hun gezichten boven de hoog-opstaande kragen eerst rood en toen blauw werden. En toen gebeurde er plotseling iets waarvoor zij niet meer verantwoordelijk waren: zij barstten in lachen uit en het hele publiek dat bevrijd was van de druk die het zich zelf had opgelegd barstte uit in een daverend gelach. De voorname oude dames, de stijve generaals, gierden naar lucht happend, van het lachen, sloegen zich op hun benen en hoestten.

Dat alles bracht Kurtje niet van zijn stuk. Hij schakelde alleen zijn getrainde en enorme stem over op geluidsterkte tien, zodat hij de lachende orkaan van het publiek overschreeuwde en dit bijna een begeleidingsmuziek van zijn Ur-Sonate werd. Om hem heen was er weer een branding als van de zee waarmee Demosthenes tweeduizend jaar eerder de kracht van zijn stem gemeten had. Even snel als de orkaan ontstaan was verdween zij weer. Schwitters

[p. 67]

resultaat was fantastisch. Dezelfde generaals, dezelfde rijke dames die zich eerst tranen gelachen hadden gingen nu naar Schwitters toe om met tranen in de ogen uiting te geven aan hun bewondering en dankbaarheid. Ze stotterden bijna van geestdrift. Er had zich iets in hen losgemaakt, iets wat zij nooit verwacht hadden: een grote vreugde.

Zijn humor en spot behoorden tot de vrijheid die hij als mens en kunstenaar bezat. En toch was hij daarnaast een echte burger: eerder gierig dan vrijgevig. Hij bezat een huis waar hij etages van verhuurde en incasseerde zelf maandelijks de huur. Hij kon goed rekenen. Hij reisde alleen maar vierde klas en sleepte steeds twee grote zware tassen mee (een hing op zijn rug en de andere op zijn borst). Ze waren vol collages (en stukken karton van allerlei formaat voor collages die hij op reis wilde maken). Waar hij ook heenging of verbleef, overal verkocht hij collages voor 20 mark per stuk. Witkielen stuurde hij weg. Bovendien scheen hij ondanks zijn magisch optreden, waarbij hij altijd produktief bleef, steeds op het punt staan zijn verstand te verliezen. Deze onrust die altijd in hem werkte was verontrustend, maar dan alleen voor de anderen want hijzelf werd er niet door ondermijnd... zodat men ten slotte daaraan wende, zonder argwanend te zijn.

Zijn gevoel voor reklame was even ontwikkeld als de andere eigenschappen waarvan hij zich sterk bewust was. Toen hij mij in het begin van de dertiger jaren opzocht in mijn atelier, dat op de vijfde verdieping van een uiterst kleinburgelijk huis was en waarin ik vanwege het nachtelijke lawaai en de verdachte bezoekers zeer onbemind was, plakte hij de mooie gekleurde glas-in-lood-ramen in het trappenhuis - de heilige Georg, Nepomuk of een of andere koningin vol met briefjes met ‘Anna Blume’ of ‘Doe mee met Dada’. De lijm die hij gebruikte (waterglas) kon men er niet afwassen en dit leidde ertoe dat mij, mede door vele andere vergrijpen, ten slotte de huur werd opgezegd.

Op zijn schilderijen zette hij niet alleen zijn kenmerk ‘Merz’ maar ook dikwijls zijn eigen naam en adres. Hierdoor kreeg hij soms verschrikkelijk grove brieven en allerlei vuiligheid toegestuurd.

Ongeremd en direct als hij was nam hij contact op met Van Doesburg met wie hij een Dada-cultuurreis door Nederland ondernam. Toen Does Dada eenmaal had leren kennen zette hij zich volledig in. Met zijn vrouw Nelly - een pianiste die moderne muziek speelde - en met Schwitters maakte hij een zeldzaam Dada-tour-

[p. 68]

nee door Nederland, waarbij Doesburg als spreker optrad en de geest van Dada vertolkte. Tijdens deze uiteenzettingen werd hij nu en dan door een zeer natuurlijk klinkend hondengeblaf onderbroken. Wanneer het publiek aanstalten maakte de zeer lange blaffende heer eruit te gooien, werd hij vanaf het podium als Kurt Schwitters voorgesteld. Hij werd er niet uitgegooid maar nam in plaats daarvan plaats op het podium om naast zijn geblaf ook andere geluiden, zoals het min of meer naturalistische gedicht ‘Anna Blume’ of het geweldige ‘Revolution in Revon’ voor te dragen.

Nooit miste deze demonstratie, die het publiek uit elk soort gemoedelijkheid wakker schudde, haar uitwerking. Overal kwam het publiek zelf in actie zonder te vermoeden dat het zo gepland was. Zo voerde Doesburg, die zich als Dadaïst de naam Bonset had aangemeten, het Dadaïsme in Nederland in.

Ieder die dit land vanaf zijn Vlaamse oorsprong kent: de vleesvlaktes op de dinerborden, de per fles gedronken oude en jonge klare, de overheerlijke maatjesharing, de handtastelijke en grove grappen (zo werd ik in onderbroek door twee sterke Philips-directeuren uit mijn hotelkamer ontvoerd voor een diner met dames te mijner ere), de lichtekooien, die, paarsgewijs in vensters zittend klanten proberen te trekken, de schilderijen van Jordaen, Rubens, Brueghel enz. - zal begrijpen dat Dada in het malse Nederland een mals gerecht moest zijn.

Schwitters was zo dikwijls op tournee, op voordrachts- en verkoopreizen dat men niet kan begrijpen hoe hij in Hannover zoveel kon produceren. Hij was met Hausmann in Leipzig en Praag, met Doesburg in Nederland, in Zwitserland, in Frankrijk. Overal ontwapende hij het publiek dat naar het dadaïstisch slachtfeest kwam, met zijn overdonderende overtuigingskracht en directheid. Hij trad op met een slagvaardigheid zoals ik dat (maar dan op een andere en mildere manier) soms bij Arp beleefd heb.

Zo besloot hij op een dag dat hij Georg Grosz moest leren kennen. Maar Georg Grosz was een nijdas. De haat die in zijn schilderijen lag kwam dikwijls ook uit zijn botten. Maar Schwitters kon men niets beletten. Hij wilde Grosz leren kennen, dus bracht Mehring hem naar Grosz. Schwitters belde aan en Grosz deed open: ‘Goedendag, mijnheer Grosz. Mijn naam is Schwitters.’ - ‘Ich bin nicht Grosz’ - antwoordde deze en sloeg de deur dicht. Niets aan te doen. Men ging de stoep weer af maar plotseling bleef Schwitters staan en zei ‘een ogenblik’. Hij ging de stoep weer op en belde nog-

[p. 69]

eens bij Grosz aan. Deze, woedend over het voortdurend gebel, deed de deur weer open, maar voor hij aan het woord kon komen zei Schwitters: ‘Ik ben namelijk helemaal niet Schwitters’ en liep toen de trap weer af. Einde. Ze hebben elkaar nooit meer ontmoet.

Ondanks zijn ononderbroken activiteit wist hij toch precies wat hij deed. Achter zijn schijnbaar grenzeloos toevallige en onsystematische handelingen en achter zijn spontane beslissingen werkte een helder en gedisciplineerd brein.

Elk woord en elke compositie was opgebouwd. Cijfergedichten, essays, en epen zoals zijn Ur-Sonate waren ronduit klassiek en bijna mathematisch van vorm. Met bijna al zijn werken bewees hij hoe krachtig de klassieke vorm thans nog is; ze was in staat ongepaste inhouden van zulk een geweld op te nemen waar Lessing en Goethe nooit aan gedacht hadden.

(Uit Hans Richter: Dada - Kunst und Antikunst, DuMont Schauberg, Keulen, 1964)