Randstad 8-10

[p. 169]

Laurens D. Vancrevel
Bekomst van de avant-garde

Zonder te willen onderschrijven wat Constant Nieuwenhuys in zijn artikel Opkomst en ondergang van de avant-garde (Randstad 8) verstaat onder het begrip avant-garde, onder de invloed van socialisme en kapitalisme op de kreativiteit, onder de ‘revolutionerende werking’ van de massa-jeugd en het verband tussen hun agressiviteit, welvarendheid en mogelijke kreativiteit, geef ik gaarne slechts enkele aanvullingen op wat hij zegt over het surrealisme.

Het lijkt mij verwarrend om het surrealisme onder te brengen bij de term ‘avant-garde’ omdat dit woord meestal wordt gebezigd voor een zeer bepaalde estetisch-artistieke tendens gedurende de jaren '20, een schoonheidskultus die door de surrealisten op goede gronden heftig werd verworpen; dit uit afkeer van alle zg. ‘absolute’ kunst, samen te vatten met het begrip ‘l'art pour l'art’, een steriel standpunt dat zij wel het minst wensen te verdedigen - dit in sterk kontrast met wat Constant stelt (p. 21); en een surrealist doet niet alleen ‘afstand van zijn genie’, ook wordt de kunst voor hem slechts middel, - een van de beschikbare middelen (waaronder ook het spel en de erotiek) met als doel iets, dat inderdaad kan worden aangegeven door ‘nieuwe en veel grotere vrijheid’; maar daarvan is hij niet alleen ‘profeet’ voor het publiek, doch tevens de onmiddellijke schepper voor zichzelf, middels zijn spel, hartstocht, kreativiteit, enz.

Het wordt niet geheel duidelijk wat Constant bedoelt met: ‘de vlucht in de “surrealiteit” is er niet minder een vlucht om uit de werkelijkheid’; wat hier te verstaan onder ‘werkelijkheid’, wat onder ‘surrealiteit’? De surrealist leeft in de surrealiteit, die voor hem de werkelijkheid is, en allerminst utopie; hij acht het realiteitsbesef van de rooms-katoliek, de existentialist, de materialist en de kommunist juist irreëel, - en het lijkt mij gemakkelijker te bewijzen dat deze laatsten méér dan de surrealisten uit de werkelijkheid vluchten.

Ik acht het een misvatting om de droom te beschouwen als een onoverdraagbaar, hiper-individueel gebeuren, omdat de droomsimbolisering veeleer wijst op een gemeenschappelijke en vrij konstante kreatieve taal; om dan toch te spreken van ‘hardnekkige monotonie’ van het ‘surrealistische beeldenarsenaal’ lijkt me niettemin een miskenning van de feiten; geen beweging leverde een zo onafzienbare beeldenrijkdom en -verscheidenheid op als het surrealisme - vergelijk dat bv. met De Stijl/Bauhaus, het Lettrisme,

[p. 170]

de Popart, de ‘konkrete’ poëzie. Dat ‘het in esthetisch opzicht een mislukking wordt’ is niet relevant, daar de estetiek, de schoonheidsleer, immers nooit doel was/is voor de surrealisten; en hun werk is niet principieel het produkt van gefrustreerdheid doch van opstandigheid van hun ‘creatieve drang’; zij richtte zich vooral tegen de bestaande orde, doch zal door een eventuele vernietiging van de nutsmaatschappij niet worden opgeheven: dan zal zij zich op (en tegen) een ander objekt richten.

Het ‘onoplosbare probleem waarvoor de surrealisten zich gesteld zien’, nl. de onaantastbaarheid van het denken tegenover politieke geëngageerdheid, heeft niets te maken met de bewering dat de kunstenaar ‘als kunstenaar in de moderne samenleving onherroepelijk alleen’ staat: een surrealist is geen ‘kunstenaar als kunstenaar’, en het probleem is net zolang onoplosbaar als politiek gelijk staat aan koehandel, waarvan de simpelen de toegeschreven idealen mogen hooghouden, terwijl degenen die de touwtjes vasthouden deze idealen ongestraft kunnen kompromitteren; de politieke vuiligheden in het kommunisme vormden een der redenen voor o.a. André Breton om iedere hoop op deze destijds recente politieke ontwikkeling op te geven.

Al ‘namen (enkele) surrealisten de wijk naar Amerika’ gedurende de Tweede Wereldoorlog, toch houdt dit geen verband met ‘het einde van de avant-garde’ (wat daaronder dan ook wordt verstaan): de surrealisten konden als surrealisten niets tegen de feitelijkheid van de oorlog uitrichten, aangezien de ware problematiek schuilt in de wanverhouding tussen politici en generaals enerzijds en o.a. surrealisten anderzijds.

Het ‘Surréalisme Révolutionnaire’ was geen ‘gemoderniseerde versie van het surrealisme’, doch een kortstondige artistieke tendens die, weliswaar, haar optreden aan het surrealisme ontleende, doch die zich op de essentiële punten tegen het surrealisme richtte.

Salvador Dali heeft sinds lang niets meer met surrealisme uit te staan; mogelijk is hij een ‘coming man’ van een ‘arrière-garde’, waarmee dan uitsluitend de burgermans-kitsch wordt bedoeld.

Het surrealisme is ook thans ‘avant-garde’, doch in de militante zin van het woord. Ook de ludieke ideeën van Constant zijn volledig surrealistisch, hoewel nog wat aan de utopische kant.