Randstad 8-10

[p. 83]

Jorge Luis Borges
De elektriciteit van woorden
Vertaling C.N. Lijsen

Van halftwaalf tot even over twaalf. Zijn moeder, die hem overal vergezelt, ontvangt me; Borges, een wandelstok op de knieën, zit in het woonvertrek van zijn appartement in hotel Cervantes. We kennen elkaar al maar ik heb hem in geen jaren gezien. Zijn blik, waarmee hij ternauwernood ziet, lijkt me even verbaasd en helder als vroeger. Borges is iemand van formaat: misschien wel de beste schrijver van het Spaanse taalgebied; zonder enige twijfel het meest aangevallen door de generatie van de ‘vadermoordenaars’. Persoonlijk geef ik er de voorkeur aan te geloven dat de revolutie heel wat doelwitten zal grijpen, honger, onderontwikkeling, onwetendheid, dat is algemeen bekend, alvorens Borges te grijpen. ‘Een reportage,’ zegt hij. ‘U gaat me zeker vragen of ik verleden jaar in Marienbad ben geweest.’ Ik antwoord dat ik zelf ook niet erg van reportages houd en dat een half uur te weinig tijd is. Ik zeg dat ik daarom liever een rij woorden ga opzeggen en hem verzoek er een antwoord, een definitie, een anekdote, een associatie of een weigering bij te geven. De methode amuseert hem; een moment is hij bijna enthousiast. ‘Dat is een nieuwe vorm,’ zegt hij. ‘Bent u de eerste die haar toepast?’ Ik antwoord dat ik het niet weet. ‘Nee, natuurlijk niet,’ zegt hij, ‘niemand is ooit de eerste... Zijn het veel woorden? Laten we beginnen.’ De antwoorden volgen bijna automatisch: als een onderwerp hem interesseert, onder de schok van de gedachten worden de woorden geschud, zijn woorden verlaten de rails en buitelen over elkaar. Hij spreekt heel snel, nu en dan hakkelt hij een beetje en het is buitengewoon moeilijk de snelle getuigenis, deze klei-

[p. 84]

ne encyclopedie, die van de hak op de tak springt samen te vatten, het is de vrucht van het ogenblik, waarvan ik de interpretatie aan de lezer overlaat.

Carlos Peralta

individu. Ik herinner me een traktaat van Spencer, de Engelse filosoof. Spencer voerde het individualisme zo ver door dat hij zich verzette tegen het officiële geld en meende dat iedereen maar zijn eigen geld moest slaan. Hij was ook tegen de legers van de staten, en hij was ongetwijfeld van mening dat legers die aan kleine compagnieën behoorden het beste was. Wat zou hij wel gezegd hebben van de Engelse nationalisatie van de spoorwegen? Misschien dat genationaliseerde compagnieën traag en kostbaar zouden worden zoals dat ook in Argentinië het geval is geweest. Ik herinner me ook dat mijn vader zich politiek uitgaf voor een individualistisch anarchist. En ik geloof dat ik mezelf ook een individualistisch anarchist mag noemen.

soort. Dit woord zegt me niets. Is het eerstvolgende niet ‘genre’?

god. Ik zou zeggen dat het idee van God als een wijs en almachtig wezen, die ons bovendien liefheeft, een van de gewaagdste scheppingen van de fantastische literatuur is. Ik had ondanks alles liever dat het idee van God tot de realistische literatuur behoorde.

poëzie. Dat is iets zo intiems dat het niet te definiëren is. Men kan slechts definiëren wat elementair is, maar niet een melodie of de geur van een kop koffie.

communicatie. Communicatie heeft in wezen niets te maken met poëzie. Het scheppen van poëzie beantwoordt niet aan een behoefte van communicatie. Als iets dat ik geschreven heb iemand anders bereikt, voel ik dankbaarheid en een beetje verbazing. Er is een communicatie tot stand gebracht; maar het wezenlijke van poëzie is de creatie zelf.

[p. 85]

eenvoud. In literatuur is zij erg moeilijk. Ergens slag van hebben, maakt gekunsteld, zelfs als men zich er niet van bewust is. Soms lijkt een schrijver eenvoudig, men zegt dan dat hij schrijft zoals hij spreekt. Maar in plaats van dan aan zichzelf te denken, denkt de lezer aan andere personen die hij niet goed kent.

deftigheid. Schijnbeeld van waardigheid en wijsheid. Vermijden.

buenos aires. Wat ik in mijn vele boeken niet heb kunnen definiëren kan ik nu ook niet in enkele woorden. Maar enige tijd geleden zei ik tegen een Engelse vriendin hoe oud onze vriendschap was, hoeveel jaar we elkaar nu al kenden; zij antwoordde: ‘Oh, I'm just a bad habit’ (ik ben maar een slechte gewoonte) Buenos Aires is voor mij ook een slechte gewoonte, die me zeer dierbaar is. En om op mijn vriendin terug te komen, ik vind dat het zelden voorkomt dat een vrouw met zichzelf spot...

vrouwen. Met een zekere triestheid ontdek ik dat ik mijn leven lang aan vrouwen heb gedacht, als het niet aan de een was dan was het wel aan de ander. Ik meende landen en steden te zien maar er was altijd wel een vrouw die tussen de dingen en mij instond. Het is mogelijk dat ik ook liefgehad zou hebben als het anders was geweest; ik had veel liever gewild dat ik me geheel had kunnen wijden aan het genoegen van de metafysica, of van de linguistiek of andere dingen.

(De moeder van Borges is in het belendende vertrek met iemand aan het praten. We kunnen enkele woorden opvangen; Borges legt uit: ‘Mijn moeder heeft het over de tijd toen ze in de gevangenis zat. Zij spreekt dikwijls over de tijd dat ze in de gevangenis zat.’ Ik wist het niet. Borges voegt eraan toe: ‘Mijn zuster heeft ook in de gevangenis gezeten tijdens het Peronisme, zij liet ons weten dat zij het heel goed had en dat ze verrukt was van de gevangenis die zwarte en witte tegels had en erg mooi was. Ze sprak zo goed over de gevangenis dat wij het er ons nog erger voorstelden dan het er was.’ Hij kijkt me aan, gaat bijna op de

[p. 86]

rand van de fauteuil zitten en vraagt: ‘Zullen we doorgaan.’)

dood. Ik denk aan de dood om me over moeilijkheden en onaangename dingen heen te zetten. Bij moeilijkheden bedenk ik dat ik nog een heel leven vol nieuwe ervaringen voor me heb. Ik geloof dat men zich door zoiets aangespoord moet voelen, het overgaan van iets dat in de grond vaststaat naar iets dat - mij tenminste - nog nooit is overkomen. Niet om de straffen of beloningen - dat zou kinderachtig zijn -: maar omdat er een nieuw leven begint, of omdat er niets is, wat op zichzelf ook weer nieuw is.

zon. Ik ben bedorven door de literatuur. Ik weet geen antwoord als het over de zon gaat, ik ben niet gewend rechtstreeks aan de zon te denken, maar aan beelden, teksten, verhalen over de zon.

beroemdheid. Wat betreft het weinige wat ik ervan afweet is het ongemakkelijk. Iemand die beroemd is herkent zichzelf niet geheel in degene die de anderen in hem zien. Daar wordt niemand beter van. Natuurlijk, de duisternis zal ook wel niet gemakkelijk zijn en zo zal beroemd zijn slechts benijdenswaardig zijn voor degene die het nog niet heeft meegemaakt.

uruguay. Ik heb Uruguays bloed. Mijn grootvader is geboren in Montevideo tijdens het beleg en vocht toen hij zeventien was in Caseros. Bovendien ben ik een neef van Melian Lafinur, en geparenteerd aan Haedo, ik heb veel banden met Uruguay. Voor een Argentijn heeft Uruguay een speciale bekoring: de bekoring van een wezenlijke affiniteit en van de kleine verschillen en nuances; de bekoring van het verschil in iets wat identiek is... Dat geldt ook voor de vriendschap. In Montevideo is alles eender, maar er zijn bijvoorbeeld aardewerktegels in de vestibules, en de klopper zit midden op de deur en niet opzij. Vriendschap tussen volkomen identieke wezens lijkt me onmogelijk.

de tijd. Ik heb veel geschreven en gedacht over tijd... Maar ik

[p. 87]

zal u een anekdote vertellen: een Argentijnse filosoof en ik hadden eens een gesprek over tijd en de filosoof zei: ‘Op dit gebied is men de laatste jaren sterk vooruitgegaan.’ Als ik hem iets over de ruimte had gevraagd, dacht ik bij mezelf, had hij zeker geantwoord: ‘Op dit gebied is men de laatste honderd meter sterk vooruitgegaan.’ Begrijpt u wat ik bedoel: men wacht tot het eind van de maand en men weet alles over de tijd. Dat is een bekende filosofie.

het westen. Ik ben doordrongen van de ideeën van het Westen, maar ik vind dat de woorden oost en west slecht gekozen zijn. Ik geloof niet dat het christendom het wezenlijke uitmaakt, behalve als cultuur. Er is een christelijke manier om atheïst te zijn, een katholieke of protestantse manier... Het is wat onrechtvaardig over het Westen te spreken voor wat het christendom betreft. Als ik het Westen tot twee landen moest reduceren, dan zou ik zeggen Griekenland en Israël. Niet Rome, dat een succursale van Griekenland is. We zijn allemaal een beetje Grieks en Hebreeuws.

goedheid. Ik geloof niet dat er iemand goed is. Mijn zuster gelooft dat alles wat men zegt voor het genoegen van anderen moet dienen. Ik heb eens aan Macedonio Fernandez een anekdote verteld van mijn zuster: toen we klein waren verweet ze me altijd: ‘Je hebt dat niet gezegd om me een genoegen te doen.’ Macedonio's commentaar was dat dat misschien kwam omdat we allemaal denken dat we kleine kinderen zijn die graag willen dat men ze iets geeft. Maar zij geloofde dat je vreugde moest geven en dat dat op zichzelf een vreugde was.

honger. Ik heb nooit honger gekend behalve in het laatste jaar van de eerste wereldoorlog. Ik weet er dan ook niet veel van. Ik herinner me dat we in 1918 in Zwitserland dachten dat we best een beetje meer brood of een korreltje rijst meer konden gebruiken.

[p. 88]

fictie. Wij weten niet bij welk genre we horen, bij het realisme of bij de fantastische literatuur; daarom is het moeilijk over fictie te spreken en te weten wat wel en wat geen fictie is. Wij die schrijven maken soms realisme.

science fiction. Het lijkt me dat de jongste schrijvers de boeken van Wells uit het einde van de vorige eeuw niet overtreffen: The Invisible Man. Wells overdreef niet en ik geloof dat veel tegenwoordige schrijvers chargeren. Het lijkt alsof bij Wells de eerste man op de maan op de koop toe een onzichtbare man was. Bovendien, vóór de machine, waren er de magische handelingen: magie schept het wonder, en misschien is dit het meest afdoende en meest economische redmiddel. Men aanvaardt het magische element, de ring van Giges, en daarmee uit. Zonder explicatie; daarom denk ik dat het eens afgelopen zal zijn met de science fiction, maar niet met de fantastische literatuur.

magie. Een van mijn Amerikaanse vrienden is voor rekening van een universiteit een inheems volk gaan bestuderen. Hij heeft zich vertrouwelijk onder de Indianen gemengd en ten langen leste hebben ze hem uitgenodigd een inwijdingsceremonie bij te wonen, een van die plechtigheden die op een of andere nacht naar aanleiding van het dier waarvan men gedroomd heeft, plaatsvinden. Toen hij terug was in zijn universiteit heeft hij verslag uitgebracht van zijn reis; maar toen hij bij de inwijdingsplechtigheid kwam heeft hij gezwegen. De ervaring die hij had opgedaan was te diep om op een frivole wijze te worden verteld aan nieuwsgierigen, en zelfs om op een kaartje geregistreerd te worden, hoe wetenschappelijk dit ook is.

latijns amerika. Ik ken bijna niets van Latijns Amerika. Argentinië, Uruguay en ik ben een paar dagen in Santa Ana do Livramento geweest aan de Braziliaanse grens, waar ik zo gelukkig was een moord mee te maken. We zaten in een tea-room, met Amorim, en aan een ander tafeltje zat de lijfwacht van een of an-

[p. 89]

dere hoge piet, een ‘capanga’. Een dronkeman gaat naar hem toe en de capanga schiet hem twee kogels door zijn lijf. En de volgende dag zat de bewuste ‘capanga’ weer in dezelfde tearoom om een verversing te gebruiken. Dat was het tafeltje ernaast, maar ik weet alleen wat ze me later verteld hebben en de herinnering daaraan is helderder dan de realiteit. Ik heb alleen een man gezien die bleef stilstaan en ik heb het tumult gehoord.

politiek. Ik bemoei me zo weinig mogelijk met politiek. Ik heb me ermee bemoeid tijdens de dictatuur, maar dat was geen politiek maar ethiek. Onlangs heb ik me ook weer beziggehouden met politiek. Ik ben bijvoorbeeld lid geworden van de Conservatieve Partij. Aangesloten als ik was bij het conservatisme, doet een radicale overwinning me plezier. En ik geloof dat conservatief zijn in Argentinië een vorm van politiek scepticisme is.

plannen. Een gedichtenbundel. Een boek over het ontstaan van de Engelse poëzie. En binnenkort komt er een milonga van mij uit over een muziekstuk van Gustavina. ‘Los dos Lermanos’ heet het stuk. Ik had gedacht het in decimen te schrijven maar decimen dwingen tot het gebruik van stoplappen. Denk bijvoorbeeld aan dat lied ‘l'ombre tapie sur le tapis’. Als de pampa vergeleken kan worden met een tapijt heeft niets meer zin en wordt alles absurd, vindt u ook niet. Ik heb het dan ook in kwatrijnen geschreven, in hetzelfde metrum als Martin Fierro. Nee, ik heb het niet hier.