Randstad 1-3

Harry Rodenburg
Reinder Zwolsman

Voor het publikatiebord in de hal van de ‘natte’ sociëteit op de Amsterdamse effectenbeurs drommen 26 januari 1962 om 1.15 uur een aantal effectenhandelaren samen. Een stukje papier getooid met het stempel van het beursbestuur, vertelt dat er die dag niet gehandeld mag worden in de aandelen en oprichtersbewijzen van de exploitatiemaatschappij ‘Scheveningen’ in verband met een te verwachten bericht. Voor de effectenhandel is het duidelijk, dat er een bod zal worden uitgebracht op de maatschappij. Vreemd is dat overigens niet, want in enkele weken tijds is de koers van de aandelen ‘Scheveningen’ (eigenaresse van de pier en vele hotels) tientallen punten opgevijzeld tot de koers van 1000 percent op 25 januari. Om half twee doen op de beurs geruchten de ronde, dat de Landbank met aan het hoofd directeur Reinder Zwolsman, een bod zal uitbrengen van 1100 percent. Via relaties proberen de beursmensen en financiële verslag gevers meer te weten te komen. Zij horen slechts dat er ‘vergaderd’ wordt. Diezelfde avond om negen

[p. 136]

uur maakt de Landbank inderdaad bekend, dat zij de aandelen wil overnemen. De prijs bedraagt 1000 percent per aandeel van 500 gulden. Directeur Zwolsman zegt daarbij, dat het bod gestand wordt gedaan ook al zullen geen stukken worden aangemeld. Het is dus duidelijk, dat de Landbank al een fors pakket aandelen in handen heeft en er mede toe heeft bijgedragen, dat de koers van de aandelen als een raket naar omhoog schoot.

Met het bod op ‘Scheveningen’ zet Reinder Zwolsman zich weer een nieuwe kroon op het hoofd. De Landbank, die onder zijn beheer is uitgegroeid tot een reus onder de maatschappijen die onroerende goederen bezitten, heeft nu haar armen uitgestrekt naar een rijk bezit in een van Nederland drukst bezochte badplaatsen.

‘Scheveningen’ is eigenaresse van de pier, het Palace Hotel, hotel Rauch en het Savoy Hotel. In exploitatie heeft zij het Kurhaus, het Grand Hotel, het Solarium, de Palace-bar, het Palais de Dance, de Boulevard Rotonde, het café du Boulevard, de Oranje-galerij, het Kurhauspaviljoen en het café-restaurant Boschlust.

Reinder Zwolsman glimlacht, want hij heeft nu tòch een pier. Reeds eerder is hij met een dergelijk project bezig geweest. Het betrof een wandelhoofd in Zandvoort, maar hij greep er naast omdat een andere combinatie hem voor was. Zwolsman heeft miljoenen guldens achter zich staan. ‘Het is niet moeilijk om aan geld te komen, wel aan projecten, die het waard zijn er geld in te steken’. Ondanks deze miljoenen die hem ter beschikking staan lukt het hem niet alle ‘goede’ projecten zo maar op te kopen. Daar is bijvoorbeeld de hotelmaatschappij ‘Terminus’ (hotels Terminus in Den Haag, Pays Bas, Domhotel en Terminus in Utrecht) die hij op zijn kandidatenlijstje heeft staan. Een gegroeide vete tussen de familie Van Stigt en de familie Larrewijn, eigenaars van de aandelen in de hotelmaatschappij, geeft Reinder Zwolsman de kans een bod uit te brengen op de aandelen. Het bod mislukt. De heer Larrewijn uit Utrecht en zijn zwager uit Den Haag houden het been strak. Als zij op het bod van Zwolsman ingaan weten zij zich enkele duizenden guldens rijker, maar een baan armer. Want beiden worden uit hun directiezetels gelicht als het bod doorgang vindt. Het wordt een touwtrekken zonder eind met leugenachtige voorlichting van beide zijden. Het bod op de aandelen blijkt ten slotte tot 1300 percent te zijn opgelopen, maar zowel de heer Larrewijn als een van de commissarissen van de Landbank zegt dat het bod slechts 130 percent groot is. ‘Larrewijn zegt dat hij het bod te laag vindt, de commissaris van de Landbank precies het omgekeerde. Intussen heeft de Landbank het pakket aandelen van de Van Stigts in haar handen gekregen. De meerderheid is het echter niet. Ten slotte verkoopt Larrewijn zijn pakketen dat van zijn zwager voor 1400 percent aan de Amsterdamse bankiers Teixeira de Mattos. De strijd loopt ten einde. De Landbank heeft verloren.

De activiteiten van Zwolsman missen hun invloed niet. De koersen van de op de Amsterdamse effectenbeurs genoteerde onroerende goederenmaatschappijen vliegen omhoog. Zelfs als de naam van een fonds maar aan een gebouw doet denken is er speculatieve kooplust. De koers

[p. 137]

van de ‘Brakke Grond’ (gebouw in Amsterdam) verheft zich krachtig, totdat uitkomt, dat deze maatschappij geen onroerende goederen bezit. Maar ook op de maatschappijen zelf maakt Zwolsman indruk. Wat voorheen schijnbaar onmogelijk was wordt nu plotseling wel mogelijk: de dividenduitkeringen aan aandeelhouders worden verhoogd, de jaarverslagen geven meer inzicht in de positie van de maatschappij. Een enkel bestuur is zo eerlijk in het verslag te schrijven, dat er een beter inzicht wordt gegeven als gevolg van de activiteiten van de Landbank.

In zakenkringen wordt Reinder Zwolsman veelal ‘de Verolme van Den Haag’ genoemd, een predikaat dat de nu bijna 50-jarige bankier evenmin op prijs stelt als de term ‘ex-aannemer’. Hij is bankier zonder meer. Hij vindt dat zijn handelingen niet te vergelijken zijn met die van de scheepsbouwer Verolme. Over zijn successen in de aannemerij behaald - hij is enkele jaren directeur geweest van de Verenigde Aannemingsbedrijven v/h Zwolsman - praat hij niet graag meer, omdat zijn activiteiten in de aannemerswereld niet werden gewaardeerd.

Reinder Zwolsman is geboren in Maassluis en getogen in de van ondernemingsgeest bruisende stad Rotterdam. Het gezin Zwolsman telt zeven kinderen. Vader Zwolsman is een ‘vreemde tak’ aan de boom van de familie Zwolsman waarvan de wortels in Friesland thuishoren. Het is 1847 als in Makkum het aannemersbedrijf Zwolsman wordt opgericht. Het gaat van vader op zoon en groeit uit tot een maatschappij die meetelt in de bouwwereld. De vader van Reinder heeft evenwel geen cement in de aderen, maar zeemansbloed. De aannemerij laat hij over aan zijn broer, die het bedrijf naar Den Haag verhuist. De vader van Reinder komt ten slotte bij het loodswezen in Maassluis terecht. Leeft de huizenbouw in zijn zoon voort? Niets is daarvan te merken. Reinder gaat naar de hbs in Rotterdam, waar langzaam het plan tenorzanger te worden gestalte krijgt. Op het conservatorium, dat op de hbs volgt, blijkt echter dat hij meer de stem van een bariton heeft. Dan komt het karakter van Reinder sterk naar voren: welke kansen heeft een bariton in Nederland? Volgens deskundigen is er voor een bariton niet veel te verdienen, waarop Reinder de deur van het conservatorium achter zich dicht trekt. Zingen doet hij nog; voor zijn plezier in de villa van de dichter Nijhoff, waar Zwolsman nu woont.

Niet de bouw, maar wel de ‘kant en klaar’-huizen beginnen Reinder Zwolsman te interesseren. Hij verhuist naar Den Haag waar hij zich opwerkt tot makelaar en taxateur in onroerende goederen. Hij verdient goed geld. Nauwelijks 26 jaar oud koopt hij de aandelen in de Algemene Bouwmaterialen Industrie ‘Abex’, een maatschappij die zich meer bezig houdt op het gebied van onroerende goederen, dan met de handel van bouwmaterialen. Later zal ‘Abex’ opgaan in de nv Nassaulaan, de maatschappij die in 1947 de Verenigde Aannemings Bedrijven v/h Zwolsman waar een neef van Reinder de scepter zwaait zal overnemen.

Reinder Zwolsman zal echter vóór 1947 in de publiciteit komen, een publiciteit, die niet vleiend is. Hij wordt er van beschuldigd, dat hij medewerking heeft verleend bij het opsporen van de in de oorlogsjaren ondergedoken sd-agent Hillesheim.

[p. 138]

Bovendien wordt hij verdacht van overvallen op zwarte handelaren, waarbij hij de buit ten eigen bate zou hebben aangewend. Het wordt een slepende zaak waarbij pro en contra zich duchtig weren. Later komt aan het licht, dat Reinder Zwolsman gehandeld heeft op gezag van de illegaliteit. De getuigen à décharge zijn vol lof over de werkzaamheden van Zwolsman. Het is een proces met scherpe aanvallen, niet het minst van de zijde van de officier van justitie van het Bijzonder Gerechtshof, mr. Zaayer. Hij noemt de zaak Zwolsman in zijn requisitoir een opgeblazen geval, niet alleen door de vijanden van de verdachte opgeblazen, maar in de eerste plaats door Zwolsman zelf, die hij een operettefiguur vindt. Zijn eis is drie jaar. Zwolsman wordt vrijgesproken en van iedere blaam gezuiverd. Met een andere agent van het Bureau Bijzondere Opdrachten (verzetsorganisatie) wordt hem ten slotte de Bronzen Leeuw toegekend, een onderscheiding die pas wordt uitgereikt als er een bijzonder nauwgezet onderzoek is ingesteld naar het gedrag van de persoon die voor de onderscheiding in aanmerking komt.

Reinder Zwolsman denkt niet graag aan deze periode terug. De krantenkoppen uit deze na-oorlogse jaren zijn dan ook niet vriendelijk: ‘Waar is het commando-Frank? Lugubere vondst in Ursula-kliniek te Wassenaar. Slachtoffer van Zwolsman?’ Onder een radiator van de centrale verwarming in de Ursula-kliniek wordt namelijk het stoffelijk overschot gevonden van een zekere Van Hasselt, die op last van Zwolsman zou zijn doodgeschoten. Zelfs de aanrijding van een legertruck met een wagen waarin een rechercheur, die met de zaak Zwolsman bezig is wordt in verband gebracht met de arrestatie van Zwolsman. Het communistische dagblad de Waarheid houdt zich vooral bezig met de activiteiten op bouwgebied van Reinder Zwolsman in de oorlogsjaren. In de artikelenserie over Zwolsman blijft er weinig van de man over... Nog eenmaal komt Zwolsman in de belangstelling waarbij de kritiek hem niet spaart. Het betreft zijn buiten aan de Loosdrechtse plassen. Het landhuis heeft aan bouwkosten niet minder dan een miljoen gulden gekost. Niet de bouwkosten en het landhuis op zichzelf worden onderwerp van kritiek. De gemoederen worden verhit door het feit, dat eerst een aantal arbeiderswoningen moet worden afgebroken voor het droomhuis van Zwolsman kan verrijzen. Het is een droomhuis: op het terras brandt een open vuur, een fontein spuit in de wintertuin, vier prachtige boten liggen te wachten op de gasten van Zwolsman. Bij het huis is een speciale binnenhaven aangelegd, evenals een grote garage waar de relaties van Zwolsman hun wagens kunnen stallen. Binnen hangen kostbare schilderijen: Van Gogh, Sluyters en anderen. Maar Zwolsman verkeert slechts weinig in deze omgeving. Het is hem te vermoeiend om dagelijks vanuit Loosdrecht naar Den Haag te rijden. ‘Loosdrecht’, dat is gebouwd om zijn eigenaar de zo begeerde rust te geven, staat er nu nog slechts als een ontmoetingsoord voor relaties.

Het is 1952 als Reinder Zwolsman de directiezetel onder zich schuift van de Verenigde Aannemingsbedrijven, het bedrijf waarvan de basis in het Friese Makkum werd gelegd. Reinder pakt de zaken onmiddellijk groot aan. Onder zijn bruisende lei-

[p. 139]

ding worden duizenden woningen gebouwd. Zwolsman wil echter meer. Als een modern zakenman voelt hij, dat slechts grote bedrijven meetellen in het wordende Europa. De man, die het niet prettig vindt om aannemer te worden genoemd, spreekt met andere aannemingsbedrijven over een machtige concentratie in de bouwwereld. Er zijn er die luisteren, maar ook velen die de plannen van Reinder de ideeën van een verhitte geest noemen. Zwolsman zet zijn missie voort en breidt de vab uit tot een machtig bouwconcern: Intervam, een maatschappij met een orderportefeuille van enkele tientallen miljoenen guldens. Meer dan tien dochterondernemingen telt de Intervam, verspreid over vele landen. Het is niet te begrijpen, dat een dergelijk bedrijf de liefde niet heeft van de man die het zo maakte. Toch is het een feit, dat Reinder Zwolsman zich niet thuisvoelt in de bouw, althans niet waar het om het technische gedeelte gaat. Daarom koopt hij enkele jaren later de Landbank, een wat sluimerende maatschappij in onroerende goederen. In 1961 zegt Zwolsman de Intervam als directeur vaarwel, om er als commissaris terug te keren. Hij gaat zich richten op de exploitatie van onroerende goederen. De Landbank wordt zijn grote liefde. Naast zich krijgt Zwolsman enkele bekende figuren uit de zakenwereld: dr Paul Rijkens (Unilever), jhr J.A.G. Sandberg, firmant van het bankiershuis Pierson, Heldring en Pierson, prof. mr W.C.L. van der Grinten (kenner van vennootschapsrecht) en ten slotte dr ir F. Bakker Schut, voormalig directeur van de Haagse gemeentelijke dienst voor stadsontwikkeling en Volkshuisvesting. De eerste jaren van de Landbank onder leiding van Reinder Zwolsman verlopen rustig. Het is de periode waarin grootse plannen worden gesmeed. In augustus 1961 worden de eerste activiteiten ontplooid: de Landbank komt in het bezit van de aandelen (12 miljoen gulden) in de Nederlandsche Grondbriefbank. Twee maanden later worden het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen en de Odeon-bioscoop overgenomen plus de exploitatiemaatschappij Laan van Meerdervoort. In januari 1962 strekt Zwolsman zijn handen uit naar de exploitatiemaatschappij ‘Scheveningen’.

Zwolsman heeft nog vele pijlen op zijn boog. Zij liggen op de trillende snaar te wachten om afgeschoten te kunnen worden: na sanering van de Haagse binnenstad de bouw van grote winkel- en vermaakscentra, in Tilburg 1400 woningen, een winkelcentrum in Den Bosch en Rijswijk, hotels in Scheveningen en Egmond aan Zee. De dynamiek van Zwolsman maakt hem vele vijanden, mensen die hun vijandschap naar voren laten komen in uitspraken dat de ‘Landbank een kaartenhuis is dat ieder moment in elkaar kan storten’. Schamper wijzen zij naar het financieel débâcle van het Zweedse luciferconcern Kreuger en het schandaal van de Socrates-affaire. Zij vergeten echter dat Zwolsman anders handelt. Want al treedt hij steeds naar voren met verrassende projecten, een speculant is hij niet. De financiering van zijn miljoenenprojecten houdt hij geheim, omdat hij meent dat het ‘voedsel’ te goed is om ‘op straat te worden gezet’. Eén ding heeft Reinder Zwolsman gemeen met scheepsbouwer Verolme: doorgaan, al is de kritiek nog zo scherp. Ook van Verolme is gezegd, dat hij een kaar-

[p. 140]

tenhuis aan het bouwen was, maar diegenen, die in de beginjaren van Verolme hun mond stevig roerden laten zich nu niet meer horen. Reinder Zwolsman begrijpt niet waarom de Nederlander zo achterdochtig is als het om miljoenenprojecten gaat. Evenals Verolme wil Zwolsman de Nederlander te kennen geven, dat men heus niet naar Amerika behoeft te gaan om een zakengenie te vinden.

Reinder Zwolsman heeft zelf ook kritiek. ‘Nederland mag dan wel vooruit zijn gegaan op industrieel gebied, op het terrein van de bouw zijn we achtergebleven’, zegt hij. De overheid verwijt hij een zekere laksheid waar het om het projecteren van moderne stedenbouw gaat. Daarom wil hij daar iets aan doen. En hij doet er iets aan, ook al probeert men hem uit afgunst te remmen. Zal zijn concern instorten? Nee zeggen vele zakendeskundigen. Zwolsman weet wat hij doet, ook al koopt hij soms een gebouw uit louter filosofische overwegingen. Intussen wachten de handelaren op de Amsterdamse effectenbeurs en de makelaars en taxateurs in onroerende goederen af wat de volgende stap van Reinder Zwolsman zal zijn.