Raam. Jaargang 1975

[p. 77]

Beter een kneuterig boek dan een kneuterige broek
J.J. Wesselo

Het komt nogal eens voor dat schrijvers na een reeks romans, verhalen of poëzie eens wat anders gaan doen. Dit kan met leeftijd samenhangen, ‘bezinning’, de behoefte zich eens op een heel andere manier uit te drukken, het kan ook gewoon een kwestie zijn van te zijn ‘uitgepraat’. Opvallend is dat men het in dergelijke gevallen altijd zoekt in een nauwere band tussen litteraire en buitenlitteraire werkelijkheid. M.a.w.: is de buitenlitteraire, dagelijkse werkelijkheid uiteraard altijd de bron van de principiële fictie van de litteraire werkelijkheid, tussen welke twee een meer of minder sterk referentieel verband bestaat - nu wordt de verwijzende functie van de litteraire werkelijkheid veel sterker: de litteraire werkelijkheid is direct geënt op de buitenlitteraire, of valt daar zelfs mee samen. De vorm die men dan vrijwel altijd blijkt te kiezen is òf die van de satirische roman, of die van de autobiografische herinneringen en beschouwingen. Helaas blijkt dan maar al te vaak dat die schrijvers het belangrijkste dat ze te zeggen hebben/hadden al via de roman-etc.-vorm gezegd hebben/hadden, dat ze van de satire niets terechtbrengen (bv. omdat ze geen gevoel voor humor hebben), en dat ze hun behoefte om nu eens hun licht te laten schijnen over de dagelijkse werkelijkheid voortaan maar moeten onderdrukken: het blijkt vnl. geleuter.

Clem Schouwenaars, in Nederland weinig bekend, auteur van inmiddels tien boeken (waaronder uitstekende, zoals Dokter Simon Falbeck, De seizoenen, Een krans om de maan en de verzamelde gedichten Een ring van granaat), heeft ook zo'n stunt uitgehaald: Antichambre, dat vier autobiografische stukken bevat die vnl. het ruimschoots met alcohol gevulde bestaan behandelen van de ik-schrijver, een vrijgezel, op diens diverse kamers en woningen. Dat het allemaal inderdaad autobiografisch is, blijkt nog eens uit een paar privé-documentjes (zoals een gezondheidsverklaring) die zijn gereproduceerd; dat lijkt me althans hun enig denkbare functie, want het verband met de inhoud van de tekst is ver te zoeken.

En helaas, de belevenissen zijn zonder uitzondering oninteressant, want voornamelijk anecdotisch, de beschouwingen en opvattingen stereotiep en dus van geen belang, de ‘verteltrant’ van een zeldzame kneuterigheid. Dat is een hoop ellende op een rijtje. Neem dit nu eens: het boek is opgedragen aan ‘mijn kunst-, kroeg- en katerbroeder Frans de Bruyn’. En wat dacht u van deze: ‘Ik stond door het open raam mijn beste blauwe broek te borstelen, want ik zou die dag iemand ontmoeten van het geslacht dat nogal erg let op de broek van een man’ (pg. 97). Mijn god. Schouwenaars zal wel gedacht hebben: beter een kneuterig boek dan een kneuterige broek. Tussen al dit gedreutel door strooit hij dan met levenswijsheden (in de luchthartige trant van ‘ik zeg maar zo!’ - de pogingen tot echte ernst worden hierdoor tevens ridicuul), die alle van dit niveau zijn: ‘Mijn vader, de jenever-initiator, kreeg meer en meer gelijk al naargelang ik ouder werd. Toen ik zeventien was verwierp ik zijn scepticisme. “Zij staan vlugger klaar om je een nekschot dan om je een hand te geven.” Nu, twintig jaar later, heb ik allang moeten ondervinden dat hij de waarheid sprak. Doe concessies, anders sta je alleen. Reken nooit op anderen. Geef de wereld de komedie die ze verlangt.’ (pg. 21). Veel vervelender is dat de beschouwingen en opvattingen vaak, vooral omdat ze stereotiep en volkomen zelf-kritiekloos zijn, nogal onsympathiek aandoen. Over zijn studententijd, waar Schouwenaars in het eerste stuk over schrijft, wordt bv. gezegd: ‘Negentien, twintig jaar, studenten aan de Vrije Universiteit. Wij waren agressief, revolutionair, anti-romantisch, maar stroomden in feite over van romantiek’ (pg. 17). Revolutionair? Je twijfelt er aan, als je even later over de bekende kroegjolen en

[p. 78]

inwijdingsriten van corpsstudenten leest. Dit fraais bv.: ‘En je was het waard. Je had op de meeste vragen een bevredigend antwoord gegeven. Je had je suggestie gedaan voor een krankzinnig-vermetele studentengrap. Je had je met lijf en leden ten dienste gesteld van het genootschap. Je had ook met succes de bierproef doorstaan en met elk van de aanwezigen een glas ad fundum gedronken. En dan vielen alle vermommingen weg. Je herkende iedereen, de nachtelijke zwervers die je onderdak verleenden, de kerels waar je 's morgens, vóór de cursussen begonnen, al de stad mee introk, de fidelen, de commilitiones, de broeders. En je ondertekende met je bloed de eed van trouw, voor eeuwig, en iedereen omarmde je. Er was geen pose in de extase van dat moment en niet alleen het bier was het, dat sommigen deed wenen. Er ontstond een groot gevoel van verbondenheid en je zag de stad anders, wanneer je uren later de trap weer afstommelde. Je bevond je vlakbij de steeg waar ze je geblinddoekt hadden. De tocht met de wagen was slechts nodig geweest om je op een dwaalspoor te brengen. En je aanvaardde alles, omdat je zelf aanvaard was in een geduchte sekte, waarover veel verhalen de ronde deden maar die slechts voor uitverkorenen openging. Je bezocht naderhand dezelfde kroegen, zong dezelfde liederen als vroeger, maar de blikken van de anderen kregen een veel grotere betekenis. Blikken van een diepe verwantschap. Wie geen Truand was, was voortaan een derde en bijna een vreemde.’ (pg. 18). Nu hoef je onze revolutionair Schouwenaars natuurlijk niet te verwijten geen revolutionair te zijn geweest, wel dat hij zijn jeugd nòg zo kritiekloos verheerlijkt. Genant wordt het bijna als Schouwenaars vervolgt: ‘Michel. Roger. Truands van het eerste uur. (...) Die kale kamer met de oude meubelen waarin ik nu te rotten lig, doet mij een beetje denken aan die ruime mansarde boven het kot van Michel. Die mansarde werd niet verhuurd en wij slopen er 's nachts heen, zonder dat de hospita er wat van merkte. Het was een ideaal, gratis onderkomen. Natuurlijk hebben wij alles zelf verbrod, toen wij op een keer niet konden nalaten minutenlang op de kamerdeur te gaan bonzen van Michel, die met de vrouw van een bekend advocaat in bed lag. Zijn massaal bloot lijf verscheen in de deuropening en hij brulde uitzinnig heel het huis wakker. De vrouw zat naakt op een stoel te rillen van angst. Maar wij waren Truands. Er bleef, enkele uren later, van Michels woede geen spoor over.

Hij schonk Nescafé voor Roger en mij, de nachtelijke plaaggeesten, vertelde ons “comment elle était toute aspergée de sperme”, verdween en keerde terug met een fles Bols. Kater te lijf gaan. Gearmd trokken wij alweer door de stad, nog vóor de burgers aan hun middageten zaten.’ (pg. 19). Genant? Het is zum kotzen (term van Schouwenaars; zie verderop). Over dit soort dingen zwijg je de rest van je leven beschaamd, ook al was je broek geborsteld.

Een ander facet dat in dit soort werk vaak opduikt is de verheffing van de ‘kunstenaar’ (en heus niet alleen van de revolutionaire student) t.a.v. de gewóne mensen. Uit het hele boek spreekt niets dan minachting voor ‘de burgers’ etc. Schouwenaars windt zich er bv. over op dat die burgers zich zo druk maken over Eddie Merckx, terwijl: ‘Maar waar bleven in het nieuws de Venezolaanse betogers, neergeknald door de politie omdat zij tegen Rockefeller demonstreerden? Waarom waren de 42 doden van Memorial Day minutenlang minder belangrijk? En de achttien terdoodveroordeelden in Biafra? Ik kan mij zo al de blokletters in de ochtendkranten voorstellen: Hij (= Eddie Merckx) werd het slachtoffer van lafhartige praktijken. En alle gesprekken in fabrieken, kantoren, winkels, trams, scholen, kerken, kroegen en bordelen. Een vaderlandse beroering. Zum kotzen’ (pg. 29). Je vraagt je dan echter wel af, wanneer en hoe die schríj-

[p. 79]

ver zich dan wel zo druk maakt om de belangrijker zaken ter wereld. Iemand wiens eigen moeizame leventje uitsluitend bestaat uit drank en eenzaamheid, en die een boek schrijft dat over niets anders gaat, moet over ongeinteresseerde burgers zijn mond maar houden. Daar komt bij dat zelfs die eenzaamheid een valse indruk maakt. De eenzaamheid van de schrijver, dat is de eenzaamheid door het woord, en nu mag men van Schouwenaars gezien zijn productie best geloven dat hij, als een ‘echte schrijver’, een slaaf van het woord is, feit is wel dat hij erin slaagt zelfs dit ongeloofwaardig te maken. ‘Het leven schrijven in plaats van het leven leven’, het is voor velen inderdaad een serieus probleem, en er is dan ook ontelbare malen serieus en goed over geschreven - maar het is ook een mode-probleem. En in die sfeer komt het bij Schouwenaars terecht. Het heilige moeten als modieuze afwijking. Wie bv. Zonder trommels en trompetten van Jeroen Brouwers kent krijgt de rillingen bij de volgende ontboezeming van Schouwenaars: ‘Is het in deze omstandigheden wel gerechtvaardigd dat ik mij al die verlammende katers blijf permitteren? Mijn leven verloopt nu echter eenmaal zo: zwalpen door alle dagen en nachten heen, zien, luisteren, voelen en dan schrijven.¹⁾

Schrijven over wat ik liefheb en verafschuw, schrijven tot het absurde toe, want beseffend dat ik daardoor niets aan de wereld verander. Zelfs niet aan mijn onmiddellijke omgeving. “Dat heb je goed geschreven”, zegt een man aan de tapkast, en zabbert gelaten verder aan zijn pint. “Prachtig”, zucht een bakvis, verliefd geworden door een van mijn gedichten.²⁾

Wereldschokkend. Verder kan ik niet eens verhinderen dat ze doorgaan met het uitroeien van bomen en het planten van televisie-antennes, of dat Amelinckx huurkazernes van eiwitschuim blijft optrekken, en dan zwijg ik maar over dé fundamentele misdaden, omdat ik niet het watermerk van sociaalgeëngageerde wil dragen, doch alleen het veel dieper brandmerk van humanist.³⁾ Neen, ik kraam geen prietpraat uit.⁴⁾ Voor mij bezit dit woord nog zijn authentieke betekenis. Ik moet mij, als geestelijk potent individu,⁵⁾ staande houden temidden van de massa, voortdurend op mijn hoede voor de vijand vermomd in democratische tooisels, de moderne inquisitie.⁶⁾ Slechts in koppige verborgenheid kan ik mij nog ongevaarlijk beroezen aan vrouw, muziek en drank. Dit is geen vlucht uit de werkelijkheid, maar het uitslaan van een levende gloed die ik voortdurend in mij omdraag.⁷⁾ Ik zeg het, al wat wij doen is belangrijk, zelfs ons bezuipen, als het maar vanuit een innerlijk bewustzijn gebeurt. Drinken uit dorst is een behoefte, drinken uit woede of vervoering is een daad (...). Het heeft geen zin hier te liggen piekeren over wat ik van dit leven had kunnen maken. Ik ben schrijver en dát is mijn leven, mijn taak, mijn noodlot, mijn waanzin, mijn ondergang, of noem het maar zoals je wilt.’ (pg. 35/36). Weet u wat ik hiervan vind? Zum kotzen.

J.J. Wesselo

1) ah!

2) beeldspraak. De schrijver bedoelt hier natuurlijk zijn nette blauwe geborstelde broek.

3) het kon niet missen.

4) persoonlijke mening van de schrijver.

5) persoonlijke mening van de schrijver.

6) zoals bekend is Schouwenaars een martelaar: zijn revolutionaire geschriften dwongen hem voortdurend te vluchten voor Boudewijns beruchte terreur-politie!

7) genoemde politie brandde dan ook enkele malen stevig de vingers!