Raam. Jaargang 1975

[p. 29]

Wiel Kusters
Een ingenieur loopt in de val

In het oeuvre van Anton Koolhaas, die van 1956 tot 1961 reeds zes bundels met dierenverhalen had gepubliceerd, betekende het boekenweekgeschenk voor 1962, Een schot in de lucht, een opvallende uitbreiding van middelen: voor het eerst werd hier de mens een grote rol toebedeeld. Sindsdien heeft hij de konfrontatie van één of meer van onze soortgenoten met het dier nog vele malen hernomen als een ons direkt aansprekende verbeelding van de ondeelbaarheid van het leven.

Evenals De hond in het lege huis (1964) en Ten koste van een hagedis (1968) is Koolhaas' roman uit 1971, De nagel achter het behang, echter essentieel een verhaal over mensen. De erin voorkomende muizen missen de individualiteit van bijv. Kruuk en Frot uit het verhaal Gekke Witte van 1960. Maar zij hebben er een betekenis voor in de plaats gekregen. Isidoor en haar medemuizen - dat zij een naam draagt is slechts schijnbaar in strijd met het zojuist gestelde, omdat deze haar niet van nature aankleeft, maar haar gegeven wordt door een van de menselijke personages -, Isidoor en haar soortgenoten dus fungeren met hun geritsel achter het behang voor de hoofdfiguren als maningen van het leven in het donker, van de dood, of als de materie geworden afkeer van niet te peilen ander leven.

In een van zijn vroegere verhalen, Een bloem voor morgen uit de bundel Vleugels voor een rat (1967), gaan muizenindividualiteit en symboolfunktie nog samen, terwijl mens en dier een nagenoeg gelijke rol wordt toebedeeld. Hierover meer.

De oude ir. Kretscher en zijn vrouw wonen in een huis met uitzicht op een park. Buiten lopen veel moeders met kinderen, maar het leven in het huis is tot heel weinig teruggebracht. ‘Ingekookt, zou men kunnen zeggen. Soms ziet men op het fornuis wel eens een pan staan met een niet al te smakelijke rest, waaronder een kleine vlam te lang heeft gebrand, voordat werd ontdekt dat het gas niet uit was gezet.

Zuinige huisvrouwen raken dan tot besluiteloosheid omtrent het onmiddellijk wegwerpen, of nog niet. Ongeveer op die manier was het leven in dat huis ingekookt. Het oude echtpaar leefde nog, maar erg op de rand van het bestaan en zeer besluiteloos ten aanzien van het doel daarvan.’ (44)

Eens zijn beiden op het nippertje aan een kolendampvergiftiging ontsnapt, maar Kretscher ontkent dat er koolmonoxyde in het spel geweest kan zijn, omdat hij de kachel juist goed had afgesteld. Toch zien we hem op p. 46, voor hij naar bed gaat, in de zitkamer, die grenst aan de kamer waar zijn vrouw op een divanbed slaapt, het raam op een kier zetten. Blijkbaar leeft bij hem ondanks zijn ontkenning van het voorgevallene de angst voor een herhaling. Hij is een zeer voorzichtig man, die elke avond aan alle kranen van het fornuis voelt en nagaat of de deur van de keuken naar de tuin op de knip zit.

Zijn vrouw kan de trap niet goed meer op en slaapt, zoals we gezien hebben, beneden. Kretscher zelf gebruikt de grote slaapkamer boven.

Op een avond ontdekt hij tot zijn grote verbazing een muis in zijn keuken. Het is Irza en zij is zeer mooi en vitaal. Zij is vanuit het huis van de buren naar de Kretschers gevlucht, bang voor een kat en ook wel een beetje gedreven door eenzaamheid.

In haar nieuwe, doodstille en geurloze omgeving overvalt het haar ‘als een groot geluk, dat ze een vrouwtje is. In het andere huis hiernaast, waar haar moeder en de

[p. 30]

anderen verdwenen zijn en de geur van de kat onophoudelijk gevaar betekent, is haar dat ontgaan. Maar nu! Zou er op dit ogenblik een andere muis, een mannetje, dezelfde mat betreden, zou dat zo zijn, zou dat werkelijk het geval zijn, dan zou Irza zich nu een bloem voelen. Dan zou zij haar nagels in de mat slaan en hem verwachten. Zijn bewegelijke neus, zijn geur, zijn lange malse lijf.’ (47)

Kretscher is onthutst - een muis in zijn huis? - en wordt bekropen door de wil zo vlug mogelijk een einde te maken aan alle ‘bederf van ongedierte’ dat zijn woning aantast. Irza's aanwezigheid brengt hem zijn eigen ondergang voor ogen. De staat van het huis betrekt hij op zichzelf: ‘het leek wel te borrelen als het een of andere brouwsel, met dampen van verrotting. En tegelijkertijd van flitsend, lichtschuw bestaan, dat de rust in beroering bracht en de onbewogenheid opwervelde,’ (52) meent hij te kunnen konstateren als hij op een wandeling naar de achterkant van zijn huis kijkt.

Zijn besluit het muizenverschijnsel met wortel en tak uit te roeien, betekent in zijn dovende leven een plotselinge opflakkering van vitaliteit. ‘Hij had in de slaapkamer allerlei wilde bewegingen gemaakt, die zijn wil tot vernietigen aantoonden.’ (50) Deze ‘vitaliteit’ vervreemdt hem van zijn vrouw en maakt hem tot een spiegelbeeld van Irza.

Koolhaas suggereert ons tal van overeenkomsten tussen Kretscher en de binnengedrongen muis. Hun vitaliteit is al genoemd, al ligt ze bij beiden op een ander vlak. Zittend midden op de mat ervaart Irza voor het eerst haar vrouwelijkheid. ‘En ze denkt. Niet over plannen en eten en bestaan en voortplanten; ze denkt eigenlijk niet eens zozeer met haar kop. Ze denkt van het uiteinde van haar staart, tot de randen van haar oren. Alles daartussen denkt. Dat voelt ze. Met haar kop denkt ze alleen, dat ze daar niet mee tussenbeide moet komen.’ (47) Ze is ‘onmiskenbaar bij zich zelf beland in dit denken van haar staart tot en met haar oren.’ (48)

Midden op de vloer van zijn slaapkamer staat de oudmannelijke jager Kretscher.

Ook hij denkt, en dat evenmin uitsluitend met zijn hoofd. Er was ‘een versuffing over hem gekomen en daarmee was hij blijven staan.’ (50)

Plotseling worden beiden ‘wakker’. Irza: ‘Ineens draaide ze zich om. Het was genoeg geweest.’ (49) Kretscher: ‘Toen () kwam ir. Kretscher op de grote slaapkamer met een schok tot zichzelf.’ (49)

Wanneer de ingenieur voor het eerst een val gespannen heeft, overigens zonder dat zijn vrouw er iets van weet, blijft Irza er instinktmatig uit de buurt en zit ‘met open ogen eerst maar eens af te wachten.’ De verteller vervolgt dan: ‘In de zitkamer zat de heer Kretscher eveneens met wijd open ogen te wachten, met de krant voor zich waar hij nu niet meer in keek; met zijn niet al te beste oren opgestoken en eigenlijk ook van zijn stuitje tot de randen van die oren denkend, zonder dat zijn hoofd ingreep: denkend aan een toestand van stank, bederf en dreiging, die beëindigd moet worden, omdat die zich meer en meer van hem meester begon te maken.’ (58)

Hier is de parallel met Irza wel bijzonder duidelijk. Ook Kretscher is ‘onmiskenbaar bij zich zelf beland’, al beleven man en muis geen eendere sensatie. Maar het suggereren van overeenkomsten wordt door Koolhaas op behoedzame wijze voortgezet.

[p. 31]

Als de oude man zijn val spant, staat hij zelf kaas te kauwen, ongewoon voor hem, die 's avonds nooit iets eet, en komt hij op een haar na zelf met zijn vingers tussen de val. Even tevoren had hij geprobeerd hoe groot de druk op het losse houtje moet zijn, wil de val dichtklappen en ook toen was hij geschrokken omdat de steel van de vatenkwast die hij daartoe gebruikte zijn vinger had kunnen zijn.

Als Irza ontsnapt en in de opening langs een gasbuis verdwijnt, lezen we: ‘en toen was er alleen die donkere spleet over, die snel groter werd en ook ir. Kretscher wel zou kunnen verzwelgen.’ (59)

Kretschers wezenlijke gelijkenis met een muis springt echter pas goed in het oog wanneer we zijn vrouw in de beschouwing betrekken. Zij is niet van Irza's bestaan op de hoogte en haar leven krimpt steeds verder in. Zij slijt een groot gedeelte van de dag in bed en houdt zich ‘de laatste tijd net zo klein en gedrukt als ze zich voelde en ze leefde eigenlijk hoe langer hoe meer op haar geringe terrein.’ (53) Wanneer haar man haar een kop thee op bed brengt, luistert ze naar het geluid van haar slokken en kijkt op het tapijt voor het bed. ‘Ze had niet de behoefte om verder te kijken.

De kamer in - naar buiten - naar hem - naar wat dan ook. Nu ze zo vlak voor zich op het tapijt keek, was de wereld tenminste klein en op dat kleine stuk (2 meter lang en 1 meter breed? W.K.) was zij zich zelf en even bevrijd.’ (61)

Levensgroot, inderdaad levensgroot, verschilt haar moeizame gang naar de badkamer, waar zij verwarmd moet worden door een elektrische straler, van de genietende wasbeurt die de vitale Irza zich geeft: ‘Hier in de stille keuken kon zij zich zo volledig aan het wassen overgeven, omdat de gonzende ruimte om haar heen, anders dan in het een of andere hol of gangetje, zich zo aangenaam verhield tot de reinheid van haar vel en al die glanzende haartjes, die nu steeds de neiging hadden om zich stuk voor stuk te melden, zodat men een heel vol en vervullend bestaan had.’ (65)

Het mysterieuze en voor haar onverklaarbare gedrag van de oude ingenieur, die 's avonds, wanneer zij al in bed ligt en hem alleen nog kan horen, de muizenvallen toebereidt, gaat voor Mevr. Kretscher fungeren als het ritselen en schuifelen van muizen voor Meneer. Twee citaten om dit toe te lichten.

Kretscher: ‘“Uitroeien met wortel en tak,” hoorde hij zich zelf weer fluisteren, gelijk vannacht in bed en waarachtig als hij er nu weer in zou liggen, zou hij van alle kanten geknaag horen en geschuif, licht draven, dat soms tot donderen aanzwol.’ (53) Mevr. Kretscher, als zij haar man in het dressoir hoort rommelen, waar hij naar kaas zoekt (!): ‘In hun stilte van twee mensen in een groot huis, maakte ieder gerucht waarvan zij de herkomst niet kende nu eenmaal de indruk van geraas en schadelijke bedrijvigheid.’ (55)

Opvallend is dat nu ook de naam Kretscher een symbolische lading krijgt.

Kretscher - Krasser - de nagel achter het behang, ligt dit alles niet dicht bij elkaar? Op haar beurt voert Ir-za Kretschers titel in haar naam.

Haar mans gedrag maakt de oude mevrouw grenzeloos eenzaam. ‘Ze lag daar zo machteloos en verlaten in haar bed in de achterkamer in dat holle huis in de stilte van het park. Zo lelijk alleen gelaten.’ (57) Ze wordt ‘zenuwachtig over wat er gaande was en haar, wie weet, nog boven het hoofd hing voor de komende tijd.’ (59) ‘Wanhopig gevangen in haar afkeer’ ligt zij te bed. (67) Haar man is voor haar een onpeilbaar leven geworden.

[p. 32]

Kretschers overeenkomst met een muis wordt door Koolhaas tot in haar dodelijkste konsekwenties uitgewerkt. Op de tweede avond dat de vallen gespannen staan, loopt Irza's minnaar, Joop, erin, terwijl zij zelf door een toeval gespaard blijft. Het woord toeval geldt hier in een letterlijke betekenis. De val is reeds toe vóór Irza ze beroerd heeft. Want wat is er gebeurd?

Toen Kretscher Joop zag, die niet meer bewoog, werd hij ‘overvallen door een reeks van huiveringen, die hij gaarne als triomphantelijkheid ervaren zou hebben, doch waarin iets anders meespeelde, dat snel de overhand kreeg en dat was de dood.

Men kan nu wel zeggen: wat gaat die man de dood van Joop de muis aan; maar hij was daar zo op gespitst (! W.K.), hij was zo aan het uitroeien, hij had zo'n kille roes van verdelgen in zijn oude kop, dat die haveloos in elkaar geknepen muis onder de gootsteen hem plotseling een werkelijkheid aan de voeten bracht, die hem zwaarder schokte, dan zijn triomf dat hij er eindelijk een te pakken had, hem kon opbeuren.’ (69-70)

In zijn verbeten drang om zich van het bederf der muizen te ontdoen, heeft de oude ingenieur zich tragischerwijze zelf gekonfronteerd met de dood, die evenals het leven ondeelbaar blijkt en ook hem op dat moment van ontnuchtering beroert. De lezer ervaart deze scène als schokkender naarmate hij man en muis op de tot dan gelezen bladzijden geïdentificeerd heeft.

Kretscher besluit val en muis met de haardtang op te pakken en samen buiten in het vuilnisvat te deponeren. Daartoe zet hij eerst de achterdeur open. Praktisch, maar tegelijkertijd lijkt het wel of hij het huis wil luchten, wil zuiveren van de dood die zijn woning vult als eertijds de koolmonoxyde. Het gebruik van de haardtang, die hij overigens even later in het vuur houdt ‘om secuur niet besmet te geraken’ is in dit verband veelzeggend.

Als hij zijn keelafknijpend karwei geklaard heeft, sluit hij ‘de deur met geweld en de knip fel. Hij deed zelfs de deur van de keuken naar de gang zo hard en zo luid mogelijk dicht.’ (71)

Van de weeromstuit klapt de voor Irza nog gereed staande val dicht, zodat zij zich even later gerust aan het spek tegoed kan gaan doen. Maar ook voor Kretscher is de val dichtgeslagen. De felle klap van de deur verwijst naar zijn eigen nederlaag.

Zelf is hij in de knel geraakt, als jager heeft hij afgedaan, ‘want hij had er nu een gevangen en het trok hem weinig aan nog zo'n muis op te ruimen.’ (72)

Voor hem zat er geen spek in de val, dat ‘uitermate wulpse aas, uitbundig buiten de spanning van het dodelijk veerwerk’ (67), maar een muis, Irza, het leven zelf, de ontkenning van de dood, zoals hij haar ontwaart, achteraf, terwijl ze voor zijn bijziende ogen uitdagend draait op de niet meer gespannen veer:

‘Daar in die doodse gleuf was het woekeren van leven.

Het leven zelf en misschien was dat draaien wel iets sexueels en de rug van de muis was zo lenig en mals en het rood van het bloed en het blauw van de aderen en het bruin van het glanzend vel werden paars en lila en er ging steeds meer vorm verloren en afmeting en het werd een bloem, een vreemde oerwoudbloem misschien, langzaam bewegend met wulpse kleuren, onderin de diepe koker van Ir. Kretschers versleten ogen die nu overigens veel meer waren dan ogen.’ (75) (kurs. van mij).

[p. 33]

Verbijsterd doet Kretscher nog een poging tot hernieuwd kontakt met zijn vrouw.

‘- Slaap je? vroeg hij.

Ze deed het schemerlampje aan naast het bed, maar bleef het vasthouden en haar oogballen richtten zich op hem.

- Ik wil het niet meer! zei ze ineens schraal en hartstochtelijk.

- Wat wil je niet meer! (- Wat wil je niet meer, moes? had hij willen vragen, maar hij voelde heel goed dat er geen pardon meer was.)

- Leven! zei ze.’ (76)

Voor de oude vrouw mag de dood wel komen. Maar tegelijkertijd zegt ze Kretschers avondlijke leven (d.w.z. rumoer, ‘geritsel’), dat naar beangstigende levensaktiviteit verwijst, niet meer te dulden. Genoeg gekheid.

‘- Ga maar slapen, zei ze.’

Ga maar langzaam dood.