Raam. Jaargang 1974

[p. 43]

R.A. Cornets de Groot
Motieven voor tijdschrijvers

Er zijn verhalen waarin de hoofdpersoon met de tijd te identificeren is. De lezer kan dat doen. Soms geeft ook de schrijver aan dat hij het bewust zo heeft bedoeld.

Beatrijs, bv. de costersse, getrouwd met het klokketouw, eerder dan met wie anders, is - door de lezer - met de tijd te vereenzelvigen. Maurits Akelei, uit Het zwarte licht, beiaardier in Haarlem, die bij zijn huisarts de staande klok, een zwarte, omhelst - ten teken dat ook hij met de tijd te identificeren valt. Mulisch geeft die verklaring zelf, - niet in deze ‘kleine roman’, maar in een stukje erover dat in Voer te lezen staat.

Albertus Cockange, hoofdpersoon uit De verdwenen horlogemaker, wordt in het verhaal met de tijd geïdentificeerd. Zijn noodlottige bezoeker zegt het: ‘Allengs heeft u met al deze voorwerpen (bedoeld zijn de in de winkel aanwezige uurwerken, CN) gemeen gekregen, dat u alleen nog maar bekeken kunt worden (), iets grappigs voor op de kermis’.

De verteller zegt het trouwens zelf ook, al in de eerste regels van de novelle.

Wat gebeurt er nou, wanneer zo'n figuur naar zijn of haar noodlot handelt: ‘de tijd en ik zijn één, die eenheid is nu gebroken’? Spontaan splitsen zich dubbelgangers af:

Beatrijs gewon Maria en Maria gewon Beatrijs. Zo is het toch? En Cockange gewon een onzichtbaar ‘zijn’ en dit gewon Cockange, nietwaar?

Moeilijkheden vinden we in dit opzicht alleen in Mulisch' boek. Hoewel!

Laten we even nagaan, hoe die doubles te voorschijn komen. De Beatrijs geeft weinig informatie; de lezer beslist in zulke gevallen. Op het moment dan, dat de costersse het af laat weten, neemt Maria haar plaats in. Ook Vestdijk houdt een slag om de arm. De lezer moet het zeggen, en die besluit dan ook: toen Cockange ervan af zag ooit weer in de winkel te komen, stond daar zijn plaatsvervanger (in wie hij, de immateriële, zijn vlezen schim herkent, als hij tóch in de winkel komt). Op kritische punten - men moet weg, en men mag niet worden gemist - komt de dubbelganger in actie.

Hoe zit dat bij Mulisch: bij Maurits Akelei? Ook in zijn leven is er een kritieke fase. Hij is jarig; hij wordt 46. Tegelijkertijd ‘is’ hij ook 23. Want 23 jaar geleden verloor hij Marjolein, zijn geliefde. Deze 23-jarige Maup is de double van Maurits. Maup gewon Maurits en Maurits gewon Maup. Zo is het.

En dat stemt schitterend overeen met de opvatting die Mulisch huldigt op het stuk van wat een kunstenaar is: een afwezigheid, een niemand, een onzichtbaar oog. ‘Iedere kunstenaar is een soort neger’, denkt Maurits, ‘met stilte om zich heen’. En in het zwarte licht is een neger uiteraard onzichtbaar.

Een dubbelganger jongt dubbelgangers: Maup gewon de neger, de neger gewon Maurits en Maurits gewon overeenkomstig de theorie van De tegenaarde (Voer), de kunstenaar in zich, en níet de ingenieur die hij worden zou, toen hij een rode maan op de zwarte aarde zag nederdalen.

De stelling dat een dubbelganger dubbelgangers voortbrengt is eenvoudig te verdedigen. Beatrijs vervangt bij voortduring zichzelf: de non door de concubine, die door de moeder, die door de prostituee en die door de bedelares. Cockange is niet alleen een plaatsvervanger van zichzelf, maar ook de noodlottige bezoeker is - in zekere zin - een dubbelganger van de horlogemaker: ook in hem is immers het proces werkzaam, dat hem onzichtbaar maakt. En daarbij - maar daar heb ik het later over - Cockange ‘is’ zijn eigen geboortester.

Aardig is natuurlijk dat de ommekeer die in het leven van deze figuren plaats grijpt, het gevoel voor symmetrie niet weinig aanwakkert. De afsplitsing van dubbelgangers heeft ook

[p. 44]

een splijting in de tijd ten gevolge: 7 jaar aan deze kant van de grens en 7 jaar aan de andere voor Beatrijs; 23 jaar aan de ene, 23 jaar aan gene zijde van de grens, bij Akelei. Maar bij Cockange? Veel hangt af van wat het verhaal bezielt.

Bij Beatrijs gaat het blijkbaar om de voortgang van de tijd, ook al keert ze op het punt van uitgang terug. Maar bij Akelei is een faustische drift op dreef geraakt; hij is 23 jaar, in weerwil van de kalender. Bij hem keert de tijd terug en verabsoluteert in een, om Mulisch te citeren ‘vandaag voorgoed’. Uiteraard is in beide verhalen het grensmoment van belang. Maar het is niet het object van de aandacht van beide auteurs. Dat is pas bij Vestdijk het geval, in De verdwenen horlogemaker. De kritieke fase zelf komt hier aan bod, en in die fase wordt duidelijk aangegeven dát er een keerpunt is; dat de beslissing gevallen is; dat de horlogemaker het nieuwe leven beginnen zal. Dat gebeurt door een één-woord-zin: ‘Voorjaar!’

De lijn die in Cockanges leven de symmetrie voltrekken moet, wordt in het verhaal buiten beschouwing gelaten. Maar dat ze doorgetrokken worden zal, blijkt uit de voorspelling van de noodlottige klant: ‘U moet terug naar de velerlei veelsoortige verwisselbare mogelijkheden en onmogelijkheden’ - terug naar het land van de ziel. Een duidelijk okkulte uitspraak dus, van iemand die faustischer is dan Faust, en één die doet verwachten dat Nietzsches eeuwige wederkeer het leven beheerst in deze novelle.

Okkult, zei ik. De overtuiging dat de ziel tijdelijk van het lichaam kan scheiden, doet in okkulte kringen (maar laten we eerlijk zijn: ook daarbuiten) opgeld. Evenals trouwens de opvatting dat de dubbelganger de dood aankondigt.

In Vestdijks novelle is dat meteen duidelijk: Cockange zelf stelt vast, dat zijn metamorfose ‘erger is dan de dood’. En later, bij de vrijerij van zijn dochter en haar student: ‘Het was de dood in het leven die hij ervoer’, - met de suggestie van een boeddhistisch visioen, dat de beheersing van de sanskara beoogt: de vernietiging van de kiem der wedergeboorte, ten einde eindelijk van het lijden verlost te zijn. Maar hoe weinig Cockange nog van de uitblussing verwijderd is, blijkt even later, als het visioen voorbij is: ‘Eindelijk ontwaakte Cockange uit zijn noodlottige trance’ (cursivering aangebracht).

Veel meer in een hypnoïde gevangen is Maurits Akelei, wiens normale ‘ik’ in geen verband staat met wat zijn dubbel-ik ervaart en waarneemt - behalve wanneer het uit de fysische realiteit het materiaal kan slepen om de hypnoïde van zijn alter ego te voeden.

Dat is het aardige van dit boek: het normale ik bouwt mee - door de aanvoer van concreet en aanwijsbaar materiaal (de neger, de song, de kleur zwart, etc.) - aan de schepping van een wereld, die allengs het karakter van een hallucinatie verliezen gaat: men zal er aan moeten geloven.

Is deze vaststelling geen mooi complement op een citaat van Heraclitus in de aanhef van de roman: ‘De slapenden zijn medescheppend en medewerkzaam aan wat in de werelden geschiedt’?

Ook Akelei (daar ging het eigenlijk om in mijn verhaal) ervaart, ontmoet althans de dood, en wel in de doodskop van Pollaards: ‘Terwijl hij (Pollaards, CN) de as van zijn cigaret tipte, ontblootte hij zijn tanden en zette ze voorzichtig op elkaar. “Dood?” zei hij’ (cursivering aangebracht).

En 8 blz. verder: ‘“Dood?” had Pollaards met zijn tanden op elkaar gezegd (). Hij (Akelei, CN) spande zijn geheugen in (), maar van zichzelf herinnerde hij zich niets’ - een (overigens ongezocht) bewijs, dat het normale ik uit de actuele fysische realiteit alleen die dingen selecteert, die het dubbel-ik benutten kan.

[p. 45]

En nogmaals de dood, als de neger opduikt: ‘Opeens fluoresceerden er tanden in Afrika’. Alleen bij Beatrijs kondigt de verschijning van de dubbelgangster de dood niet aan, hoezeer die verwachting ook door de lezer wordt gekoesterd - trouwens ook in hem wordt gewekt door een met Akelei's gedrag verwant dwangritueel: de Mariaverering, die immers alleen maar zin hebben zou, wanneer de dood een reële bedreiging vormt.

Ontbreekt dit dwangmatig karakter bij Cockange? Nee. Het uit zich op momenten dat ook hij, ondanks zijn tamelijk gelijkmatig karakter, in morele conflicten verzeild raakt. Hij schrijft dan: bedreigingen aan zijn vrouw, verwijten aan zijn dochter, waarschuwingen aan haar vader: zijn vlezen schim.

Dwangmatig is natuurlijk ook het schuwen van de werkplaats. We kunnen dit vergelijken met Beatrijs' vrees naar het klooster terug te keren. Het zijn duidelijk formele eisen: geen van beiden hebben besef van wat er aan de hand is. Ook de lezer weet niets in het begin: voor allen houdt de schrijver of het verhaal de openbaring in petto. Dat Maurits Akelei er tot het laatst toe geen weet van heeft, dat de Openbaring (van Johannes) werkelijkheid wordt, blijkt uit het verhaal. Ook de lezer weet het niet, tenzij hij zich van een paar détails bewust is. Een verschil met de andere hoofdfiguren is, dat Akelei geen enkele ruimte hoeft te mijden: er is geen dubbelganger die hem in zijn werk vervangt.

Hemel en aarde zijn er mee gemoeid, als iemand uit de tijd valt. Dat blijkt, zonder toelichting, uit de Beatrijs en uit Het zwarte licht. Het blijkt ook uit De verdwenen horlogemaker, aan het slot, waar Cockange terugkeert naar zijn plaats aan het zwerk. In feite behelst Het zwarte licht de apotheose van de aarde, De verdwenen horlogemaker de apotheose van Cockange, zoals de Beatrijs de apotheose van de non behelsd zou moeten hebben:

Waric in hemelrike gheseten
Ende ghi hier int ertrike,
Ic quame tot u sekerlike!

zegt Beatrijs, hiermee uitdrukking gevend aan het gevoel van vervreemding die het drama van de tijd veroorzaakt: de ervaring van de gescheidenheid en de eenheid van hemel en aarde.

Ook Akelei kent die ervaring: ‘Eens zou hij zo klein als een zandkorrel zijn geworden, - zij zou hem niet meer zien, - maar hij haar tot in de hemel!’

En Cockange? Bij de vrijerij van zijn dochter denkt hij: ‘Bij God, straks zouden die twee gezichten zich losmaken om zich tot één gloeiende rode bol, stralen schietend, te verenigen. Stopte men na een dergelijk gekijk zulk een jongen in de hel en dat meisje in de hemel, dan nog zouden ze bij elkaar kunnen komen’.

Natuurlijk is in dit laatste citaat niet een liefdeverhouding van Cockange zelf ter sprake - maar de ervaring van de gespleten eenheid van hemel en aarde is er niet geringer, misschien groter, omdat zijn belang erbij kleiner is dan die van een van zijn geliefde gescheiden minnaar.

Misschien dat hier een lezer het tijd vindt worden, zich de ogen uit te wrijven: moet zijn metanoia ook in hypnoïde toestand worden bewerkstelligd? Maar dat mag de pret toch niet drukken, vind ik. Vooruit dus, waarop berust dit idee van gescheiden verbondenheid van hemel en aarde?

Het berust op de astrologie.

Het zou ook wel te dwaas zijn de astrologie onder tafel te werken, nu Het zwarte licht begint met zinnen als deze:

‘Maurits Akelei werd 20 augustus 1953 om klokslag 6 uur in de ochtend wakker (): op dit uur, in deze minuut, was het 46 jaar geleden dat zijn moeder hem had gebaard’.

Maurits is een Leeuw, evenals zijn schepper.

[p. 46]

Een klein kind gaat op een dag vrij op zijn beentjes staan en op een dag zegt het ‘ik’. Leo is het teken van het individualisme: het ‘ik’ richt zich op, overziet en domineert zijn omgeving. ‘Het ik-besef is als een hoofd boven op een vertikale wervelkolom’ (H.S.E. Burgers).

‘Psychologisch en symbolisch doet het Leeuw-type denken aan een stralende zomerdag.

Het is de culminatie van het souvereine ik, de zon, in en tegenover de mensen en de wereld’ (André Barbault).

De zon is heerser van het teken Leo: een dynamische krachtbron; Neptunus is hier in ‘exaltatie’ - een statisch krachtreservoir.

Men zou dus een zonnige persoonlijkheid verwachten, als het niet bekend was, dat de zon hier een zwart licht verspreidt.

Onze Leo, Akelei, moet dus wel de nodige afflicties in zijn geboorteteken hebben! Niet dat ik de horoscoop van Akelei getrokken heb, of doen trekken: men moet sportief blijven en het spel spelen met de knikkers uit de tekst. En wanneer daar staat dat Akelei klein is, en dus niet met kop en wervelkolom boven zijn naasten uit steekt - wanneer daar integendeel staat dat zijn meisje groter is dan hij en nog steeds groeit - tot in de hemel, zodat hij een zandkorrel is vergeleken daarbij, dan kun je zeggen dat zijn geboortester in een donkere hoek van het firmament het licht in zich opslorpt. Een zwarte zon, deze heer van Leo.

‘De psychose, die bij uitstek bij Leo hoort en bij een geafflicteerde zon is de schizofrenie’ - en: ‘Hoe meer onverteerd moedercomplex, des te meer moet het ik tot pathologische methoden overgaan om niet te verdrinken’ (Burgers). Ziet dat er niet beroerd uit? Ga maar na: warm, stralend, zonnig, goedhartig, royaal - het zijn allemaal Leokenmerken die je eerder aan Akelei's vriend Ketelaar zou toeschrijven dan aan hem zelf. En toch: de beeldspraak in Het zwarte licht tekent Maurits als een echte Leeuw: in de eerste plaats beheerst hij een hele stad, misschien de wereld, met zijn spel op de beiaard.

Als hij Ketelaar bezoekt, begroet die hem met de woorden: ‘Als de zon het hoogst staat, komt Maurits Akelei! Hoe is het in de torens? Nog steeds de hoogst geplaatste persoon des lands?’. En later, als Ketelaar en mevrouw Pollaards elkaar gevonden hebben staat er een vergelijking, zo cryptisch, dat alleen ‘ingewijden’ er iets mee kunnen doen: ‘Het gesprek zou over Akelei gaan, zoals een reklamezuil een hoogspanningstransformator is’.

Mevrouw Pollaards geeft uitdrukking aan haar emoties bij de herinnering aan Akelei's spel: ‘Er stond opeens een spierwitte kolom bovenop de stad’.

Ketelaar weer, over Maurits: ‘Hij was in een situatie die iedereen tot knechten maakt’. Maar dat was in Akelei's goede tijd, toen het Ik alle kleinheid onderdrukte, toen het de ‘lagere’ instinkten - de Neptunuskracht - uitbluste. Nu is de dijk gebroken, en nu worstelt Akelei met het losgebroken geweld dat Neptunus is: de ongebreidelde fantasie, drankzucht, ontucht, bedwelming, verwarde ideeën: al wat een Leeuw maar naar het leven staat, en al wat er maar bijeen te brengen is, daar op dat kamertje, waar onze Leo het maar moet zien te rooien. Hoe moeilijk die opgave is, blijkt halverwege het feest: Akelei ‘begon te trillen en eer hij wist wat hij deed had hij de kist met groot geraas tegen de petroleumkachel omver gegooid, wilde opstaan, sloeg met zijn ruggegraat tegen de tafelrand’, etc.) cursivering aangebracht).

Neptunus dus: een feest, een orgie. Want wat kreeg Akelei van mevrouw Henkes? Een zeepaardje. Zij zou een Vis kunnen zijn, zoals Ketelaar een bijna ideale Leeuw. Waar komt Ketelaar vandaan, astrologisch beschouwd? Gezien de koninklijke natuur van Leo vindt men in zijn omgeving niet zelden een ‘hofnar’, die hem de waarheid zegt, met wie hij zich

[p. 47]

amuseert, en van wie hij profijt trekt. Het is een evenbeeld in karikatuur. Ketelaar vervult die functie hier voor zijn vriend, die, door zijn meisje bedrogen, van de teleurstelling een levensbeschouwing heeft gemaakt.

Leokenmerken waar Akelei wèl aan beantwoordt:

hij is snel ontroerd, grootmoedig, niet zonder innerlijke adel, vrijgevig: hij geeft op 20 augustus zijn laatste centen uit in een feestartikelenzaak, dus: aan niets, of zo goed als niets.

Voor de aardigheid: een paar elementen uit de psychologie van dit type, die mogelijk ook ander werk van Mulisch beslissend hebben beinvloed:

* de verhouding ‘koning-hofnar’, die steeds terugkeert in de tweeling-hoofdpersoon:

Laurel en Hardy, Harry en Hein, Corinth en Schneiderhahn.

* de elementaire beweging, - ‘zo elementair als een steen die valt’: de vertikaliteit van het ik.

Genoeg over Het zwarte licht, en niet te breedvoerig over Beatrijs. In Intieme optiek somde ik al een paar argumenten op om in deze non een portret naar het teken Libra te zien. Maar aangezien Cockange ook naar dat beeld gevormd is, kan ik in de schets van hem meteen een paar sprekende gelijkenissen met Beatrijs laten zien. Zo worden beiden door de tijd behekst; in Vestdijks novelle is er tot driemaal toe sprake van vrees voor ‘tijdverlies’. Dan is er iets vreemds met de onzichtbare Cockange: hoe onstoffelijk hij ook lijkt, hij is wel degelijk - want hij is een weegschaal - aan de zwaartekracht onderworpen, en onder bepaalde omstandigheden zou hij zelfs ‘tot het middelpunt van de aarde kunnen afdalen’.

Een citaat uit het astrologisch handboek:

‘Terecht wordt Libra als echtgenoot en minnaar geroemd (Venus als heerser van dit teken), en inderdaad maken niet alleen vele van zijn goede eigenschappen hem daarvoor bij uitstek geschikt daarnaast stelt ook de “wederhelft” (de andere schaal, CN) hem in staat zich te ontplooien op een wijze die voor hem als eenling niet weggelegd zou zijn’. Speciaal voor Beatrijs zet ik dit citaat (uit Burgers) nog even voort:

‘Iemand die alleen liefhebben kan uit hoofde van het ontbrekende in hem zelf, moet tenslotte onvermijdelijk het punt bereiken, waarop hij als zelfgenoegzame ontmaskerd wordt: noch man, noch vrouw voelt zich gaarne een “instrument” ter vervollediging van de ander’. Cockanges minnaarsnatuur komt op geraffineerde wijze in het volgende tot haar recht: ‘Van zijn vroegere bestaan getuigde, behalve zijn herinneringen, die in niets verbleekt waren, alleen een soms ondragelijke jeuk in zijn vingers naar draai-, boor-, steek-, en vijlbewegingen, en het verlangen naar koperen (koper = Venus) voorwerpen’ - freudiaans te duiden. Niet minder freudiaans dan het ritmisch trekken aan een touw door Beatrijs. Liefdeontboezemingen aan de tijd - zoals die van Akelei bij Pollaards klok:

‘Bij een hoge, staande klok van zwartgelakt hout, halverwege de gang, hield hij stil.

Achter glas deinde een langzame slinger met een koperen schijf als gewicht. Overal stilte, - alleen het trage tikken... Klik. Klak... Met grote ogen keek hij naar de glimmende schijf, die in stille extase, verborgen in een gang, met ingehouden adem, door de tijd roeide... Langzaam kwam hij naderbij, starend naar de glanzende beweging. Gebiologeerd zakte hij even later op zijn hurken, legde zijn handen tegen het hout en drukte zijn neus tegen het glas. Langzaam zwenkten zijn ogen mee naar links en rechts met de koperen glans, en zijn adem schrok van het koude glas... Klik. Klak... Hoe mooi, hoe mooi was de glans van het koper. Tranen vulden zijn ogen; hij sloot ze, legde een beetje snikkend zijn wang tegen het glas en

[p. 48]

omhelsde de klok met de volle omvang van zijn armen...’

Zijn dit liefdeontboezemingen?

Ze zijn een breuk, een afscheid van de tijd. Cockange verlaat deze wereld, Beatrijs het klooster; voor Akelei zal een dag uit het verleden eeuwig duren.

Maar nog eens, anders: zijn dit géén liefdeontboezemingen?

Zegt de seksuele symboliek, in de klok neergelegd, iets over deze mensen? Of is integendeel de klok het symbool van de seksualiteit? Wat spreekt er uit het gedrag van Akelei, uit het verlangen van Cockange, uit Beatrijs' verbondenheid met de klok?

Liefde, zeker. Aanhankelijkheid.

Besef van de mateloosheid van de tijd, van eigen vergankelijkheid. Wroeging, zonder twijfel. Angst.

Angst en liefde, lust- en onlustgevoelens: de klok symboliseert èn de seksualiteit èn een knagend geweten.

De eindeloze duur, verknipt in abstrakte, gelijkvormige eenheden en de kortstondigheid van het eigen bestaan, díe botsing van metriek en ritme, dood en leven in de confrontatie met de klok is natuurlijk de aanleiding om bij het mysterie van het leven stil te staan.

Klik. Klak...

Wie daarbij stil staat, zet de tijd stil en onderbreekt de mechanische herhaling. Hoe zinvol is het dan, dat de breuk door herhaling wordt ingeleid!

Beatrijs roept driemaal om haar minnaar.

Cockange wordt driemaal gevraagd naar ‘de’ hand te kijken.

Akelei gaat er driemaal op uit, om mensen op zijn feestje te vragen. Het is waar dat hij aanvankelijk 4 mensen uitverkoren had.

Maar prachtig is het dat hij de vierde - Doornspijk - vergeet of uit de weg gaat. Want wat is herhaling? Twee is te weinig en vier is te veel.

Herhaling is een probleem van tijdstruktuur: steeds hetzelfde herhalen verooorzaakt een lineaire tijd: uren dagen maanden jaren, - tijd die zich uitstort in de leegte, maar die toch niet verkwist mag heten, zolang aan het einde van een uur, een maand, een leven, iets van waarde is ontstaan. Tijd is nu eenmaal geld. Of zoals De Genestet zei: ‘De eeuwigheid vraagt naar de vrucht van de tijd’.

Tegen de leegte aan het einde van de tijd, òf tegen een bestaan dat, om de volheid aan het einde daarvan, in leegheid moet worden verdaan, ontstaat innerlijk en onbewust verzet.

Daarom stemt Cockange ten slotte in met de bezegeling van zijn lot. Hij keert terug naar het zwerk, verlost van een heleboel aards leed. Terug naar zijn plaats onder de sterren in Libra, van waaruit hij eens weer herboren zal worden, gelijk is aangezegd.

Daarom schept Akelei zich zijn zwarting, een absoluut nu.

Alleen Beatrijs werd, na de eerste zeven jaar, op het pad der desillusies terug gezet - in de illusie de volheid buiten het leven te vinden. Een drievoudige oproep aan het eind toont dat ze opnieuw met het verleden - de laatste zeven jaar - breekt, en geeft de tijd die cyclische opbouw die haar terug brengt naar het punt waar ze begon. Men kan zich afvragen welke lering Beatrijs uit haar leven trok, zelfs tijdgenoten begrepen dat: de dichter die het verhaal verlengde, bv. Hij was geen Boutens, helaas, en vond dan ook geen echt antwoord, laat staan een eind.

Wat, ten slotte, werd er door de klok wakker geroepen?

Het verlangen naar duurzaam geluk. Dit maakte de drie hoofdfiguren in het drama van de tijd ervan bewust, dat het leven zelf van belang is, - die intemporele wereld van liefde en wanhoop, begeerte en smart, troosteloosheid, plezier, schoonheid en leed: saai, grauw - maar mooi, als de werkelijkheid zelf.