Raam. Jaargang 1974

[p. 85]

Ad den Besten
Understatement uit zelfbehoud

Mens en natuur, - dat is een onuitputtelijk thema. Ook nu nog. Ik zeg dat met nadruk, nu steeds meer sprekers en schrijvers ons willen doen geloven, dat die relatie niet interessant meer is. Het gaat tegenwoordig om ándere relaties: mens en techniek, mens en samenleving; we moeten leren ómdenken, zeggen ze. Natuur - tenzij we haar nuchterweg als veld van exploratie en exploitatie benaderen - natuur, dat is ‘romantiek’. Hoe dan ook, die verzakelijkte benadering, die verandering van instelling wordt ook van de dichter verwacht. Alsof dichters zich maar zouden hebben aan te passen aan de domme gemeenplaatsen, waarin geborneerde geesten hun schijnbaar gelijk uitkraaien!

Dichters evenwel zijn eerder pleitbezorgers van het vergetene, representanten van het onderdrukte kwade geweten, dan dat zij uitdrukking zouden geven aan wat iedereen weet of meent te weten. Niettemin, dat het voor een mens van het hoogste belang is te weten, of althans zich af te vragen, hoe hij zich tot de natuur, zijn allereerste levensvoorwaarde, verhoudt, is een besef dat hedentendage zelfs in de poëzie nog maar zelden tot spreken komt. Ik doel op een kernvraag als deze: Vallen wij mensen - geboren, levend en tot sterven gedoemd als wij zijn - zonder meer met de natuur samen òf zijn wij misschien op een wezenlijke en onherroepelijke wijze van haar onderscheiden? Wie deze en dergelijke vragen wegwuift, kan, om maar eens iets te noemen, van een fatale geestelijke ontwikkeling als die van het nationaal-socialisme nooit iets begrepen hebben. Hij loopt gevaar zich aan in wezen verwante ideologieën te verslingeren, zonder dat hij er ook maar het minste vermoeden van heeft.

Nu goed, zegt U misschien, laat de natuur als kosmisch bestel dan inderdaad geen quantité négligeable zijn, maar wat moeten we nog beginnen met dichters, die zich in uiterste aandacht over planten en dieren heenbuigen, alsof er geen grotere problemen bestonden? Ja, wat moeten we met hen? Ze zijn alleen maar lastig, omdat ze ons herinneren aan de verregaande nonchalance en brutaliteit, waarmee wij gewend zijn al het vegetatieve en animale leven aan onze expansiedrift te onderwerpen.

Zo'n dichter is Chris van Geel. In 1968 verscheen van hem een tweede bundel poëzie, door Van Oorschot op buitengewoon fraaie wijze uitgegeven. Uit de hoge boom geschreven luidt de titel. In die titel is Van Geel al meteen, met heel zijn ‘Anliegen’, levensgroot aanwezig. Naarmate men zich dieper over het leven heenbuigt, wordt men zich, of men wil of niet, beter bewust van zijn eigen positie hóóg boven wat er aan zijn voeten beweegt. En juist die bewegen aan zijn voeten is het, wat Van Geel mateloos intrigeert. De hele afdeling Laag bij de grond is eraan gewijd. Overal dringen met name de kleine dieren zich in zijn poëzie

[p. 86]

binnen: padden, eenden, torren, hommels, bijen en slakken, - alsof zij van hem, de dichter, verwachten dat hij ze elk naar zijn wezen zal benoemen, meer nog: dat hij hun angsten zal registreren, dat hij ze zal zien zoals ze, veelal door menselijke schuld, aan de overmacht van de dood zijn prijsgegeven. En de dichter kan zich niet aan dat woordeloos op hem gedane beroep onttrekken. Hij raakt zelf weerloos in hun animale angsten verstrikt. Zelfs in zijn hoge boom is daarvoor geen heul te vinden:

Leven tegen de dood,
naar het verlies, om lijfsbehoud,
als padden leven,
als wie de sneeuwhaas jaagt,
de muggen proeft.

Blad valt, bouwval aan takken
opgestreken langs de stam,
in wind begraven ademen.
slaap van de grond.

Ook aan de stilste borst
de vlucht van het verschrikte dier.

Dit is een bundel vol doods-noties en doodsproblematiek. En al is er geen sprake van een morbide verlustiging daarin, deze poëzie is niet wat men noemt ‘aangename’ lektuur. Maar wie gevoel heeft voor kernachtige plastiek, uitgebalanceerde nuanceringen van klank en ritme, behoedzaamheid van taalgebruik valt van verrukking in verrukking:

De heldere lucht van de avond tilt het oudste blauw.
Twee paarden, grote pauwen schaduwen
elkaar, de nek gekruist, hun staarten ruisen.
De wei stijgt in zijn naderende einder, schrompelt
omhoog, mist valt het land te voet, de aarde krimpt,
het water, rimpelend, het laatst.

Het is duidelijk, dat Van Geels dichterlijke habitus eerder die van het understatement dan die van het pathos is. Vandaar dan ook, dat hij in een tijdschrift als het Hollands Maandblad een gewaardeerd medewerker is. Toch hoort hij daar

[p. 87]

naar zijn aard niet thuis. Hij is geen intellectualist en doet ook geen enkele poging het te lijken. Het understatement van zijn poëzie mist alle trekken van het modieuze, - het is een understatement uit zelfbehoud:

Hij is zo mooi, zo droog, zacht leer,
een zak voor goud, een voor de ouderlingen
op tafel neergelegde wel-
gevulde, dungesleten kerkezak.

De dood is een omhelzing van de wind
waarachter van nature niets dan onbruik
en dor geraamte zich bevindt.

Een pad misschien, hij is zo oud,
zijn vleugels zijn vergaan, een plant
als steen teruggevonden, zwart
altaar, hij denkt, hij denkt erover na.

Hoeveel ‘onderkoeld’ gevoel ligt er besloten in deze op het oog alleen op precisie van waarneming en verwoording bedachte gedichten. Hij is zelf in het geding, ‘in Mitleidenschaft gezogen’, deze dichter. Hij is wel degelijk een geëngageerde, en allerminst een vrijblijvend versificateur van natuurtafereeltjes.

Intussen heeft het er de schijn van, dat Van Geels liefde tot de natuur correspondeert met een tamelijk misanthropische geestesgesteldheid. Mensen, medemensen komen in zijn gedichten bijna niet voor. Even, in het gedicht ‘Uitstapje’, is van fazanten voerende ouden van dagen sprake. Maar het komt nergens, zoals met de dieren, tot een confrontatie. Ja toch, éénmaal, en wel in een gedicht uit de afdeling waar het boek naar heet:

Voorover op mijn buik schoof ik
tot aan de rand van de vallei,
ik zag een man, hij keek naar mij,
hij zag mij niet, een meeuw waar ik
de schaduw van kon zien zag hij.

‘Hij keek naar mij / hij zag mij niet’, - daarin laat zich een hele tragiek vermoeden. ‘Een meeuw waar ik / de schaduw van kon zien zag hij’...

1968