Raam. Jaargang 1974

[p. 88]

Gerard Brands
De dichter die zijn schat verloor

Sommige patiënten onttrekken zich door genezing aan elke diagnose. Maar je moet niet vragen wat die genezing ze gekost heeft. Dichter/tekenaar Chr. J. van Geel (54) is zo'n patiënt.

Op 11 februari 1972 werd de literaire wereld opgeschrikt door het nieuws over de brand die zijn huis in Groet in de as legde. Voor uitgave bestemde manuskripten, duizenden tekeningen, een unieke brievenverzameling en bibliotheek alsmede de diskotheek en dokumentatie op het gebied van de popmuziek van huisgenote Elly de Waard gingen daarbij verloren. Voor iemand die zich zozeer vereenzelvigt met de literatuur als Chr. J. van Geel moet dat een keiharde schop in de lendenen zijn geweest. Toch kan hij er nuchter en ogenschijnlijk lakoniek over praten: ‘Kennelijk heb ik voor een boel mensen niet aan het verwachte beeld van de verongelukte voldaan. Ik heb mensen gesproken die niet begrijpen dat ik niet meer terneergeslagen ben, die mij een wonder van zelfbeheersing noemden, die mij verzekerden dat zij het zelf niet zouden hebben overleefd en één zei, niet tegen mij maar tegen zijn vrouw toen hij op de tegelvloer zonder muren van mijn vroegere werkkamer stond: hier zou ik jankend rondkruipen als ik hem was.

Ja, dat zijn toch reakties van mensen die het niet meegemaakt hebben. Als je iets meemaakt dan wil dat helemaal niet zeggen, dat je je vitaliteit daardoor verliest of, voor mijn part, je opgewektheid. Je ziet het ook bij oorlogsgebeurtenissen en bij zoveel dat er om je heen gebeurt. Je spant je juist in. De eigenlijke vitaliteit berust op een beslist besef van vergeefsheid.’

Alles kan weer. Ook zelfs een duidelijk gevoel van bevrijding. Is het de verdoving die de nood met zorgeloosheid kleurt? Hij zegt het niet te weten. Maar hij wil nog wel kwijt: ‘Er is iets misdadigs in wat authentiek is en wat is authentieker - buiten geboorte, het werkelijke begin en de onmogelijkheid van overdoen - dan overleven?’

Een geheel andere reaktie was die van een mevrouw van wie de juwelen net gestolen waren: ‘Oh, en mevrouw S. was zo ontdaan, ze kon wel snikken door de telefoon en haar juwelen deden er niks toe.’

Tot de brand hem dakloos maakte, onttrok Van Geel zich 25 jaar lang aan de blikken van de buitenwereld in het met klimop begroeide en door bomen en kreupelhout omgeven huis dat de beeldhouwer John Raedecker in 1939 voor zichzelf liet bouwen.

Wij ontmoeten de dichter nu in zijn nieuwe onderkomen in Bergen, een vierkante middenstandswoning met het spreekwoordelijke gazon als een biljartlaken dat tijdens onze aanwezigheid door zijn charmante linkerbuurvrouw wordt gebruikt als overpad teneinde zich op luimige toon te kunnen verstaan met de niet minder charmante buurvrouw ter rechterzijde. ‘Alsof ik niet bestá!’ roept Van Geel geergerd. De behoefte aan afzondering (‘poëzie komt uit de diepte’) overheerst bij hem op zulke momenten extra sterk.

Hij betreurt het ontbreken van een kultureel rampenfonds in Nederland. Want zonder geld en mankracht is het hem onmogelijk om het uit de ruïne geredde tekstmateriaal schoon te maken, uit te zoeken en te publiceren.

Wat nog aan handgeschreven of getikte papieren tussen het puin werd aangetroffen, is weliswaar aan de randen zwaar geschroeid maar in het midden vaak nog goed leesbaar.

Bij het speuren naar zulke resten doet hij soms merkwaardige ervaringen op. Zoals toen hij, samen met de Limburgse Hanlo-kenner Ser Prop, een bezoek bracht aan de vuilnisbelt van Oterleek, waar hem de toegang door de eigenaar, een leraar, werd geweigerd: ‘Ten einde raad heb ik de beltbaron geld geboden. Nee, aan geld had hij niks. Wilt u dan dat ik met een agent kom, vroeg ik. Dat moet u

[p. 89]

doen, zei hij. Ik zei: ach, weet u wat, als u eens naar de politie ging - ik betreed uw belt en zoek! Toen riep onze baron over zijn schouder: Maak de hond los! Wij dachten: ja, dat kan niet, we kunnen ons niet door de belthond laten verscheuren. Dus wij maakten aanstalten om te vertrekken, waarop die man riep: Maak de hond vast! Toen we met een agent terugkwamen, lag er een hond, kennelijk voor ons bestemd. Niet groot, maar wel groot van bek en laag op de poten, aan een enorm lang touw. De man zei: ik blijf bij mijn standpunt, u hebt hier niets te maken. Jawel, zei de agent, ik kom hier met een menselijk verzoek, daarom wil ik u nog eens in overweging geven of u daar niet op in kunt gaan. De man dacht er niet aan.

Die agent verloor zijn bewonderenswaardig geduld niet en bleef in steeds andere bewoordingen hetzelfde vragen tot die man, tenslotte, toegaf. De agent schudde handen en wij de belt op. Er lagen twee hopen puin van mij.

Maar er in zoeken kan alleen als een kraan de hopen uit elkaar gooit en je erin graaft. Ik heb voor de curiositeit wat oude verbrande boeken meegenomen en we vonden een getikt vel en een nog kletsnat handschriftje.

Toen we weggingen toonde ik de man nadrukkelijk dat het ons alleen dáárom ging.

We moesten dan maar maandag komen, dan zou de kraan de boel opentrekken en - zei de beltheer - de kraanmachinist was een zeer redelijk mens, daar viel mee te praten... Misschien maakt het hebben van negatief bezit, want dat is tenslotte een vuilnisbelt, de mensen nog veel bezittiger dan het hebben van een landgoed. Daar mag je soms nog wel eens op.’

Hoeveel manuskripten zijn echt helemaal verloren gegaan?

Van Geel: ‘Godzijdank bestonden er kopieën van de gedichten uit de laatste jaren, die waren bij Jan Emmens (de onlangs overleden dichter en kunsthistoricus - GB). Echt weg is al het lichte werk en wat me nog meer aan het hart gaat: al het proza. Dat was op een haar na kant en klaar voor publikatie. Dat prozaboek zou trouwens aan Jan Emmens worden opgedragen: ‘voor Jan, om te lachen’ zou de opdracht luiden. Het waren korte stukjes - blocnote klein formaat -, veel autobiografische dingen. En al het oud en ouder werk is weg. Echt wat je noemt een grote opruiming. Iemand heeft gezegd: je verleden is verbrand. Ik zou er zelf nooit in zulke termen over spreken, maar daar komt het wel op neer. Het allervervelendste is dat niet alleen mijn verleden is verbrand, maar ook dat van mijn grootvader en mijn vader. Mijn grootvader had honderden onuitgegeven gedichten nagelaten en een paar romans. En wat mijn vader (dekoratief tekenaar - GB) betreft is er wel veel in het Stedelijk Museum, maar veel was ook bij mij. Hij dichtte als oud man ook als een razende. En niet te vergeten de verzameling Kamman, een zondagschilderes die ik had ontdekt.

Van Geel debuteerde pas laat. Zijn eerste bundel, Spinroc en andere verzen, verscheen in 1958, negen jaar later gevolgd door Uit de hoge boom geschreven en in 1971 door Het Zinrijk.

Van Geel: ‘Op de allervroegste kontakten met poëzie na - zoals ‘Suja, suja, deine, kindje moete niet grijnen’ en ‘Daarbuiten loopt een schaap, een schaap met witte voetjes’ (niet op de arm van zijn moeder, maar op die van zijn grootvader - GB) - heb ik, net als ieder ander kind, een vage afkeer gehad van gedichten tot ik ze op m'n veertiende of vijftiende zelf begon te schrijven; later al gauw in flinke hoeveelheid. Ik heb altijd het gevoel gehad - en nog steeds - dat je aan jezelf moet werken. Dat was de reden dat ik niet publiceerde, ik vond het niet goed genoeg.

[p. 90]

Ik debuteerde op middelbare leeftijd. Dat wist ik zelf niet, ik dacht dat ik nog een jongen was, maar in de kritiek stond: ‘de reeds op middelbare leeftijd zijnde dichter Van Geel, etc.’. Ik was toen 41.

Hij wordt door sommigen beschouwd als een van de schaarse ‘echte’ dichters van deze tijd. Merkt hij wel eens iets van een zekere bekendheid?

Van Geel: ‘Laatst was ik in een grote boekwinkel waar ik iets op rekening kocht zodat mijn naam viel. De eigenaar wilde laten zien dat hij niet op z'n achterhoofd was gevallen en voerde mij door zijn lege zaak naar de plank waar volgens hem mijn boeken op kopers stonden te wachten. Het waren pockets van Rudolf Geel.

Aan de andere kant, toen ik bij toeval in een ouderwets pension op bezoek was, vroeg een van de twee dames die dit pension drijven of ik misschien de dichter Van Geel was. Zij haalde uit een donkere kast al mijn bundels en krantekritieken en bleek een groot liefhebster, ook van door mij gewaardeerde dichters.

Meestal zijn dit mensen die in het verborgen zelf wel eens wat schrijven of dichten. Het is maar goed zo, want ik kan mij onmogelijk in de rol van dichter op mijn gemak voelen: men is kapper, maar geen dichter. Hymnoloog gaf ik als beroep op om het reaktorcentrum in Petten te kunnen betreden. Ik was toch niet helemaal gerust, omdat ik veronderstelde dat men een beta-beroep verwachtte. Wel een aardige naam voor een verzenliefhebber, nietwaar?’

Wat deed hij in het reaktorcentrum?

Van Geel: ‘Ik ging er natuurlijk bij toeval naartoe. Ik ben, geloof ik, nooit ergens naartoe gegaan met opzet. Iemand moest daar Griekse scherven laten onderzoeken op ouderdom en hij heeft mij toen meegenomen omdat hij dacht dat ik het wel interessant zou vinden. Nou, dat deed ik ook - lopen door het binnenste van een reusachtige schoongemaakte motorfiets.’

Er zijn in februari duizenden tekeningen van hem verbrand, maar als wij in zijn kamer om ons heen kijken, blijkt ons dat hij op de oude voet doorgaat.

Van Geel: ‘Het is een soort dwang; gehanteerd worden door emoties, ja, maar gelukkig dat we iets terug kunnen doen. Een soort herstel van een harmonie die verloren dreigt te gaan. Misschien is tekenen voor mij niets anders dan een verlengstuk van het handschrift, tekenen zo de hand het wil.

Galerie Balans wil dit najaar een tentoonstelling - van tekeningen die na de brand zijn ontstaan.’

Vogels en padden zijn vaak terugkerende thema's in zijn tekeningen. Vindt hij vogels aardig?

Van Geel: ‘Nou, nee, helemaal niet. Padden wel ja, door hun hulpeloosheid. Ze kunnen zich niet anders aan gevaar onttrekken dan door onbeholpen weg te wippen of zich in te graven, wat je ze zelden ziet doen. Beesten zonder natuurlijke vijand. Hun hele gedrag is dat van een baby zonder toezicht. Vogels daarentegen vertegenwoordigen heel iets anders: snelheid en slimheid, gekundheid.

Als het waar is dat men kind wordt bij het paren, zou je paren voor de vogels kunnen stellen en het kind voor de pad. Maar ik ben niet speciaal aan die twee gebonden, misschien zijn er toch ook wel andere beesten die ik zo nu en dan teken. Maar pad- of vogelachtig zullen ze allemaal wel zijn.’

Hij plakt ook voorwerpen op kaartjes.

Van Geel: ‘Ja, ik ben niet ontevreden daar een keer - ver voor de zestiger jaren - mee begonnen te zijn: dingetjes uit de natuur

[p. 91]

of uit de gereedschapskist op een kaartje isoleren. Ik noem ze dikdoeners, maar ze zijn het tegendeel ervan. Ze zijn ontstaan om een minimum te bereiken, een soort zelfreduktie zonder de pen te hanteren. Het werkt als een schone plaatsvervanging, het is het meest minieme wat ik ken.’

Hij tekent vrijwel nooit groter dan op briefkaartformaat.

Van Geel: ‘Hoe groter je het schilderij maakt, hoe meer je er in zit, heeft Rothko eens gezegd. Misschien heb ik geen ruimte genoeg. Ik teken altijd op een hoekje van de tafel of op mijn knie. Wie weet is het ook een soort innerlijke benauwdheid. Ik reis ook nooit, kom zelfs overdag niet graag buiten. Ik was laatst bij een militaire arts die bij mij een aangeboren lichte hartafwijking konstateerde. Aan de hand daarvan gaf hij een frappant portret van mijn levenswijze. Ik vond het bijzonder aardig om een gelijkend portret vanuit een hartafwijking te krijgen voorgetoverd van iemand die gewend was vliegers te testen. Hij zou mij voor het vliegbrevet moeten afkeuren, te contemplatief, zei hij.’

Berust zijn dichterschap misschien wel op die hartafwijking?

Van Geel lachend: ‘Jazeker, mijn hartklop is anders.’

Hij was jarenlang een gewaardeerd medewerker van het tijdschrift Barbarber.

Van Geel: ‘Barbarber is eigenlijk iets wat altijd bestaan heeft en altijd zal blijven bestaan. Of men dat nou isoleert in een tijdschrift of niet. Maar het feit dat het tijdschrift bestond was geruststellend. En omdat het blad naar mijn idee een onnatuurlijke dood is gestorven lijkt het me niet onmogelijk dat het binnenkort weer op de mat ligt. Voor wat ik mijn eigen “Barbarberboek” noem, al mijn doordeweekse werk, had ik in ieder geval een goede titel: Dank aan de koekoek. 't Werk is er niet meer, dus schrijf het maar op je buik. Maar al werd mijn vloot tot vlot, mijn vuurkracht nam ik mee. Ik zal mij elementairder... meer aan mijn echte werk moeten wijden.’

Zijn tafel ligt bezaaid met papieren en papiertjes met aantekeningen - regels, woorden. Op de grond bevindt zich een stapel getikte vellen die dagelijks groeit. Noteert hij ook alweer elke inval van lichte aard?

Van Geel: ‘Ja, ik kan dat niet laten. Ik kan trouwens niks laten. De poëzie bereidt hoogstens voor en begeleidt, de poëzie trekt zich van rampen niks aan - en drukt die rampen ook niet uit dan indirekt. Ze drukt heel andere rampen uit, niet minder indirekt.’