Raam. Jaargang 1973

[p. 38]

Pszisko Jacobs
Polen: de mens en zijn literatuur

De mens is geen krokodil. Als wij de paleontologen kunnen geloven - en ik geloof hen graag - dan zijn dat amfibische wezens en die primaat weliswaar ergens verwant, maar ik kan u verzekeren dat dit zelfs niet ternauwernood raakt aan bijvoorbeeld literaire voortbrengselen. Ik heb niets tegen de krokodil. Ik zou iets kunnen hebben tegen de mens die tracht zich als krokodil te gedragen. Deze uitspraak vereist een nadere toelichting. De krokodil kenmerkt zich nauwelijks door kollektieve gebondenheid, de mens is behalve een kollektief ook een sociaal wezen. De homo sapiens is eigenlijk het enige schepsel dat een echte maatschappij heeft. Het is onmogelijk zich de mens voor te stellen zonder zijn relaties met en tot andere mensen. Ik drijf hier niets op de spits wanneer ik zeg dat de mens vooral is die hij is door het kontakt met zijn soortgenoten.

De mens is het enige ons bekende wezen dat een echte taal heeft. Aanvankelijk praat en spreekt hij, met dan wel zonder gebaren, bewegingen en houdingen. Later in zijn ontwikkeling gaat hij ook schrijven, eerst in magische symbolen en daarna in tekens. Hij gaat dus schrijven. De taal - gesproken en geschreven - heeft een onontkoombaar sterke functie. Uit zijn taal leren wij de mens voor een goed deel kennen. Vooral uit een bepaald gebied in de geschreven taal, de literatuur, stijgt de mens en stijgt ook de menselijke samenleving voor ons op. Waarmee dan stellig niet beweerd wil zijn dat er een rechtlijnig verband bestaat tussen een te onderscheiden maatschappelijke periode en zijn literatuur. Tussen beide gebieden bestaat soms een zeer grote spanning. Maar juist deze spanning wijst in de richting van de relatie.

De zaak is omkeerbaar: wij kunnen de literatuur verklaren in zijn samenhang met de maatschappelijke konstellaties, de heersende zo goed als de historische. Het gaat hier dan niet alleen om de sociale verschijningsvormen als regeringen, oorlogen, opstanden en zo meer, maar ook om de aard van de mens, zo men wil om de aard van het volk, zijn instelling tegenover het leven, zijn tradities, zijn psychische wording. De literaire verrichtingen zien wij eerst in de juiste proporties tegen de achtergrond van het sociaal-psychisch gebeuren.

Na bovenstaande wat al te rasse schreden ben ik nu gekomen bij mijn punt van uitgang. Het heeft naar mijn mening weinig zin om over literatuur te spreken of te schrijven zonder hierbij onmiddellijk de makers en hun milieu, achtergrond en tijd te betrekken. Ik ga zelfs zo ver te stellen dat er weinig zinnigs valt te zeggen over de literatuur als men hardnekkig zou weigeren het terrein van estetiseren en literatureluren te verlaten. Dit laatste gebeurt overigens gelukkig nog maar zelden.

Mijn opzet is dus hier: te wijzen op het verband tussen de poolse literaire voortbrengselen en de bodem waarin deze wortelden en groeiden. Het is dunkt mij hierbij niet noodzakelijk te beklemtonen dat de polen geen krokodillen zijn.

Mondiaal bezien is er van de poolse literatuur weinig bekend. Dit is voor ons, nederlanders, geen onbekend verschijnsel: het geldt evenzeer voor onze eigen literatuur. Hieraan is weinig te veranderen. Politiek-ekonomisch zijn Polen en Nederland reeds enige eeuwen van gering gewicht en het is bijna altijd zo geweest dat de macht van een land de kulturele betekenis ervan voorafging. Voor Polen geldt in dit verband nog een bijzondere omstandigheid die heeft verhinderd dat zijn literatuur grotere internationale bekendheid verkreeg. Deze hangt samen met de literaire vormen. Het proza geniet in het algemeen in de wereld een ruimere belangstelling dan de poëzie en het essay. En het zijn juist de

[p. 39]

poolse dichtkunst en het essay-wezen die de grote kracht vormen van de poolse literatuur. Het proza en met name de roman zijn eigenlijk niet tot ontwikkeling gekomen. Had Polen grotere romanschrijvers (gehad), dan zou zijn literatuur een grotere internationale vermaardheid bezitten. Op de oorzaken van die onevenwichtigheid kom ik straks terug.

Er was nog iets dat de verbreiding van de poolse literatuur in het buitenland afremde. Aan het einde van de achttiende eeuw werd Polen verdeeld onder drie nabuurlanden: Pruisen, Rusland en Oostenrijk. De grote strijd tegen de poolse kultuur begon, een strijd die zou aanhouden tot na de eerste wereldoorlog. Vooral van pruisische en russische zijde werden krachtige pogingen gedaan om de poolse kultuur uit te wissen. Die pogingen slaagden weliswaar maar ten dele, doch het ligt voor de hand dat die bestrijding van grote invloed moet zijn geweest op de literaire uitingen. Voor de direkt erbij betrokkenen mogen die uitingen van grote betekenis zijn geweest, zij waren weinig interessant voor anderen. Men kan niet zeggen dat er in Polen weinig proza werd geschreven. Maar wie kent buiten Polen nog een ander boek dan Quo Vadis?

De situatie tussen de wereldoorlogen was al evenmin bevorderlijk om voor buitenstaanders belangstelling voor de poolse literatuur te wekken. Men streefde er op geforceerde wijze naar zijn plaats te veroveren temidden van de andere europese landen, wèg van Sowjetrusland, ten einde zo spoedig mogelijk als volwaardig te worden beschouwd. Dit verlangen naar volwaardigheid is de polen parten blijven spelen tot op de huidige dag.

De periode na de laatste wereldoorlog werd sterk bepaald door de politieke fronten en deze hebben de kulturele kontakten in negatieve zin beïnvloed. Pas door de betrekkelijk grote ontspanning sinds 1956 kon de uitwisseling algemener en intensiever worden.

De polen weten echter veel en veel meer van de buitenlandse literatuur dan de overige wereld van de poolse.

De poëzie en de kultureel-kritische beschouwingen zijn er zeker van wereldniveau. De poolse taal is voor ons moeilijk toegankelijk, maar dat is het russisch eveneens, waarbij dan nog het kirilische schrift komt. Afgaande op de vertalingen uit het russisch moet ik konkluderen dat de poolse poëzie en de poolse polemiek van hoger niveau zijn dan de russische. Het is dus duidelijk dat de politiek-ekonomische belangrijkheid van een land van doorslaggevende betekenis is inzake de belangstelling voor zijn kultuur. Er is echter heel veel in de poolse literatuur dat ons zou aanspreken en zeker waar het de jongste twintig jaar betreft.

In de laatste tien jaar wordt ook in Nederland het een en ander van poolse schrijvers uitgegeven, o.a. door Moussault met werk van Gombrowiez. Hen en Iwaszkiewicz. Maar het moet gezegd dat ook de nederlandse uitgevers niet voorop lopen. In Duitsland vooral, maar ook in Frankrijk, Engeland en Amerika durft men heel wat meer aan. En dan blijkt de kennismaking met de poolse literatuur, ook met het proza, van zeer positieve aard. Er wordt al met al veel te weinig uit het pools vertaald, maar met een variant op een uitspraak van Gombrowicz mogen we zeggen dat die ene lepel soep voldoende is om vast te stellen dat die soep goed smaakt.

Polen kenmerkt zich tot op deze dag door een sterke traditionele gebondenheid. De samenleving van boeren en - boerse - adel bepaalde door de eeuwen heen het maatschappelijk patroon. De koning is er in wezen nooit veel meer geweest dan de president van een aristokratische republiek. Hij verkreeg geen werkelijke macht doordat de adel op alle besluiten van enig gewicht zijn veto had. Er ontstonden maar weinig echte steden -

[p. 40]

afgemeten naar levenssfeer - en ook het aantal universiteiten bleef gering in getal en van geringe invloed. Het gevolg was dat er maar weinig kulturele kristallisatiepunten ontstonden en dat de stedelijke kultuur geen richtsnoer werd. Het poolse woord miasto betekent weliswaar stad en op deze wijze zouden er zeer vele steden moeten zijn, maar het gaat meestal om plaatsen waar een markt is en zich wat meer winkels bevinden. Steeds of stads zijn die plaatsen eigenlijk niet.

Aan het ontstaan van een burgerlijke klasse is men nooit toegekomen. Het ontbreken van deze zo gewichtige schakel in de maatschappelijke ontwikkeling is duidelijk te merken, tot op de dag van vandaag. Niet alleen is het zo dat de burgerlijke kultuur er nooit echt heeft bestaan, maar tevens ontstond er geen arbeidersklasse. De industrie ontwikkelde zich laat en is nog altijd niet stevig verankerd in het sociaal-politieke leven. Industrie-arbeiders zijn er veel te weinig. De meeste arbeiders menen nog altijd dat het goed zou zijn als ieder zijn eigen stukje grond had. Het ligt voor de hand dat deze in onze ogen zo afwijkende ontwikkeling van grote invloed op de literatuur moest zijn. Maar er is in dit verband meer opmerkelijks.

Tot in de zestiende eeuw was de geschreven poolse taal een armelijke. Het kontakt met landen als Italië en Frankrijk bracht de armelijkheid aan het licht. Vanaf dat moment werd er voornamelijk door kringen van verlichte adel en geestelijkheid gekonstrueerd uit dat wat voor handen was, uit de boerentaal en uit het latijn. De invloed van andere talen bleef maar gering. Psychologisch opmerkelijk is dat de behoefte aan een andere taal eerst ontstond nadàt men in aanraking was gekomen met het italiaans en het frans. Het gevoel van eigen inferioriteit was hier beslissend. Dat gevoel is gebleven, ook al weet men dat de poolse taal ook elders als een volwaardige wordt beschouwd. In dit laatste beeld past overigens de overmatig grote betekenis die men in Polen hecht aan de buitenlandse literatuur.

Merkwaardig is nog dat de invloed van de geschreven taal - dus ook van de literatuur - van veel minder betekenis is dan in de westelijke wereld. De poolse kultuur heeft een sterk verbaal karakter, een typisch kenmerk voor oude boerse samenlevingen. Het analfabetisme bestaat in feite niet meer, maar gelezen door velen wordt er niet en hierbij moet ook worden gedacht aan kranten en tijdschriften. Er wordt wel veel gelezen door relatief kleine groepen. Dat wat in druk verschijnt beroert in maar geringe (zij het toenemende) mate het leven van de gemiddelde poolse mens. Deze situatie wortelt in een oudere situatie, namelijk die van het volk en zijn intelligentsia. Voor de bij het kultuurleven wèl betrokkenen ontstaat het valse besef dat men in de kulturele evolutie verder is dan men is. De maatschappelijke gespletenheid die stamt uit de individualistische instelling van de szlachta (adel), ver weg en ver verheven boven het gewone volk en diep wortelend in de historie als de relatie tussen vreemde veroveraars (= adel) en onderworpenen (= boerendom), heeft zich voortgezet tot in onze tijd. Deze gespletenheid komt tot uiting in de afzonderlijke mens en evenzeer in de literatuur. De innerlijke gespletenheid is een typisch facet van het poolse volk. De gezinssituatie kenmerkt zich door een goed herkenbare patriarchale sfeer. De man is in principe het onomstreden hoofd, maar emotioneel gezien is de zoon veel meer het middelpunt dan de vader. Dc historisch oudere matriarchale verhoudingen demonstreren zich zo nadrukkelijk dat de zoon wordt belet vader te worden. Jaloezie wordt de grote dominante in het poolse gezin. De poolse man wordt niet volwassen, zelfs niet in de relatieve betekenis van het woord. Pro forma is hij

[p. 41]

toonaangevend, maar het zelfstandig oordelen en handelen is hem niet geleerd. Hij blijft verlangen naar de moeder die alles voor hem regelde, de moeder die dus een soort van patriarchale matriarch is. De poolse man is nostalgisch gespleten. De hiervoor zéér in het kort geschetste situatie is niet altijd en overal aanwijsbaar, maar het beeld is zeker niet vertekend, met name niet voor de ouderwetse gezinnen.

De maatschappelijke verhoudingen zo goed als de gezinssituatie moeten hun neerslag vinden in de literatuur. Wij, hier, kennen de feodaliteit als een stuk verleden, nagenoeg volkomen verdwenen uit ons kultuurpatroon. In Polen is dit heel anders. De toch wel stabiliserende kracht van een burgerlijke klasse heeft ontbroken. De nuchtere - ontnuchterende - visie heeft ontbroken, de bezinning eveneens. Dit tezamen met de merkwaardige gezinssfeer en het verbale karakter van de overdracht is (on)gunstig voor bepaalde vormen van literatuur.

Ongunstig zijn de voorwaarden voor het proza, dus het verhaal, de novelle, de roman. Vooral de romankunst kwam er altijd matig af. Het realiserende - het tot werkelijkheid makende - principe kon in de poolse literatuur niet tot ontwikkeling komen. De roman kon niet worden door de overtrokken romantiserende, de realiteit ontvluchtende poolse man. Het poolse proza is meestal kort van adem en het best zijn nog de verhalen. Gunstig zijn de voorwaarden voor poëzie, met name de lyrische, die nogal emotioneel en soms wat wild is. Zelfs in de epiek, de polemiek, de kritiek en het essay valt die lyrische hang waar te nemen. Overigens moet hier gezegd dat de vermenging van lyriek en epiek het geweldig goed doet. Polemiek, kritiek en essay zijn lovenswaardig door de intelligente en levendige breedheid van opzet, maar ze zijn vrij vaak te weinig echt kritisch. Ze zijn dus levendig, spits, maar te subjektivistisch. En niet zo heel zelden is er sprake van een soort kastegevoel, namelijk dat van dragers te zijn van de kultuur.

De godsdienst is nog altijd van grote invloed op het levenspatroon. Matka Boska - Moeder Gods - overstraalt/overschaduwt alle anderen. Het gaat hier vooral om het leed van de moeder. De identifikatie van de moeders met Matka Boska leidt tot een wat geëxalteerd gedrag in en om de kerken. De moeders nemen de zonden op zich, ook die van de zoons/mannen. De roomskatolieke kerk werkte hierop - uiteraard - bestendigend en was zelden een stimulerende faktor in het kultuurleven. Zij heeft de verbreiding van de literatuur dus niet bevorderd, hoogstens die van bidprentjes. Voorzover de godsdienst en de kerk in de literatuur tot uiting kwamen moet dit vooral worden gezien als een begeleidingsverschijnsel in periodes van zware druk. Het geloof was een van de hoofdbronnen van het negentiende-eeuwse messianisme van het poolse volk, namelijk te moeten lijden voor de gehele mensheid en boeten voor alle zonden, en op deze wijze van grote invloed op zijn negentiende-eeuwse literatuur. Voor buitenstaanders is dat alles weinig interessant en het moet al een groot schrijver zijn die aan het woord is, wil de literatuur daarover boeien. Mickiewicz was zo'n groot schrijver.

Resumerend: de godsdienst heeft op sommige momenten positief bijgedragen tot de poolse literatuur, de kerk zelf stellig niet. De kerk was - en is - een instituut dat streeft naar zelfbevestiging en naar handhaving van het bestaande, beide de grootste vijanden van de kreativiteit.

In Polen is de literatuur altijd de belangrijkste kulturele uiting geweest en heeft zich in nauwe samenwerking met het westen ontwikkeld. In de 16-de en de 19-de eeuw was de poolse literatuur veel bekender in Europa dan op dit moment. In de vorige eeuw was er in de

[p. 42]

duitse landen de merkwaardige rage van de ‘Polenlieder’. De literatuur en eigenlijk het gehele kultuurleven zijn in Polen niet gering van betekenis, maar ze hebben in het eigen volk maar zwakke wortels. Dat was zo tijdens het italiaans-frans georiënteerde Humanisme (1490-1580, het frans georiënteerde Classicisme (1770-1800) en iets minder geprononceerd, tijdens het Positivisme (1870-1890). De zogenaamde tussenperiode na het Classicisme - die van de Parijse Emigratie - speelt zich nagenoeg helemaal buiten Polen af. In die tijd schreef Adam Mickiewicz zijn terecht beroemde epos Pan Tadeusz, een levendige, boeiende en ontroerende beschrijving van het poolse leven, de verhoudingen, de gebruiken, de emoties. In die tijd leefde ook Juliusz Slowacki (1809-1849), de grootste lyrische dichter van de poolse literatuur.

Het werk van Henryk Sienkiewicz - na de opstand van 1863 - had vooral historisch-politieke betekenis. Met zijn Ridders van het Kruis appelleerde hij aan de verlangens van het poolse volk om weer een eigen natie te worden.

Rondom 1895 was er een stroom van subjektivisme en lyriek die weliswaar enige belangrijke figuren opleverde (Wyspianski, Zeromski) maar al spoedig verzandde. Een dergelijk verzandingsproces heeft de literatuurgeschiedenis van Polen meermalen te zien gegeven. Tegen het einde van de eerste wereldoorlog ontstond de poëtische school Skamander (Julian Tuwim, Antonin Slonimski). Ook hier het voor Polen typische verschijnsel van een duidelijk aan het licht tredende literaire verandering in samenhang met maatschappelijke schokken. Er waren altijd groeperingen binnen het poolse volk die met de vinger op de pols van de historie leefden en die bovendien duidelijk lieten merken dat ze er waren. Het aantal opstanden, grote en kleine, was niet gering. Ze mislukten alle doordat ze geisoleerd werden gevoerd en bovendien niet wortelden of tenminste te maken hadden met ekonomische veranderingen.

Een beeld te geven van de literatuur die na de laatste oorlog naar voren kwam, is niet eenvoudig. Het ligt nog te kort achter ons. Tot aan 1956 werden de literaire uitingen in sterke mate bepaald door het regime, maar het zogenaamde sociale realisme kon niet alle echte literaire uitingen indammen. Buiten Polen bestond er weliswaar een emigrantenliteratuur, maar zoals hierbij meestal het geval is, leidde deze een bloedarm bestaan. Om tot waardevolle prestaties te kunnen komen is het leven binnen het eigen kultuurgebied toch wel een voorwaarde. Er komt nog iets bij dat van negatieve invloed was op de na-oorlogse literatuur: de overvloedige neerslag van de verschrikkingen van oorlog en bezetting. Vanzelfsprekend is een verwijt hier niet op zijn plaats, maar een feit blijft het.

Er was ook een duidelijke breuk tussen de generaties. Een dergelijk verschijnsel kenden wij hier eveneens - de vijftigers - maar in Polen was de breuk veel scherper. Dat kwam eerst recht aan het licht na de politieke dooi in 1956. Met name in de literatuur was de scheiding der geesten zo groot dat een overbruggen der tegenstellingen praktisch onmogelijk bleek. Zoiets moet zijn wortels hebben in maatschappelijke breukpunten. De poolse samenleving is dan ook duidelijk in opbraak. Belangrijk is hierbij dat de schrijver minder geisoleerd staat. Ook ‘gewone’ mensen gaan zich voor literatuur interesseren. Polen is een ander land aan het worden: men industrialiseert. Het gaat alles nog met horten en stoten, wat zeker niet in de laatste plaats komt doordat het regime de eigen taak niet verstaat en bovendien die taak niet weet te verklaren. Maar, zoals reeds gezegd, Polen is een ander land aan het worden, een land dus met andere mensen, andere mannen en... vrouwen. De laatsten zullen zeker uitdagender dan voorheen

[p. 43]

optreden. De literaire verschijnselen wijzen hierop reeds. Toch hebben de grote veranderingen tot nu toe nauwelijks weerklank gevonden in de literatuur. En hierop is het grote wachten. Maar ook in dit opzicht kan gezegd dat de voortekenen niet bedriegen: poolse literatuur van groot formaat begint zich aan te dienen. Jammer voor ons, nederlanders, is dan wel dat wij het vijftig jaar later dan de anderen zullen weten.

Het is niet alleen maar een cerebraal genoegen te speuren naar de relatie tussen de literatuur en het overige menselijke gebeuren. Men gaat de literatuur omvattender en intenser beleven. Via de literatuur leert men het volk begrijpen, zijn stem verstaan. Men doorvorst de poolse mens en hierdoor ook de nederlandse mens en... zichzelf. En is het dan belangrijk of ik van de poolse literatuur houd doordat ik van de poolse mens houd of andersom?