Raam. Jaargang 1973

[p. 8]

C.J. Mertens
Gulheid, natuurlijkheid en sociale status

Het ethos van de gulheid vertoont in de geschiedenis van onze westerse cultuurpatronen een schommelende beweging waardoor het voortdurend heen en weer wordt geslingerd tussen de uitersten van ongedwongen natuurlijkheid en een sociaal bepaalde, min of meer opgedrongen dwangmatigheid. Misschien is dat ook in niet-westerse culturen het geval. Bekend is de anekdote van de ontwikkelingswerker, die in een Afrikaans gebied nieuwe landbouwmethoden wilde introduceren. Hij had proefvelden aangelegd, lange voren gegraven die hij besproeide, en met rieten daken beschermde tegen de zon. De gewassen stonden er verleidelijk fris en welvarend bij. Op een dag meende hij het ogenblik gekomen om zijn zwarte helpers te overtuigen van het nut van zijn resultaten. ‘Bekijk nu eens jullie schrale, verdroogde veldjes, zei hij, en vergelijk ze eens met het weelderig gewas in deze tuinen.’ Het antwoord was nogal gereserveerd: ‘Dit zijn gewassen die de blanken eten; wij hebben er geen behoefte aan.’ - ‘Maar je kunt ze toch aan de blanken verkopen! En als je dat tien jaar lang zo volhoudt, hoef je nooit meer te werken.’ Het antwoord luidde onverstoorbaar: ‘Dat hoeven we nu ook al niet.’ - Het is duidelijk, dat de zwarte helpers van de ontwikkelingswerker de voorkeur gaven aan de mildheid van de natuur zelf, en weinig heil zagen in een verbetering van hun sociale omstandigheden door omslachtige landbouwmethoden. Zij hielden het bij de spontane gulheid van de natuur.

Dit elementaire, chtonische karakter van het gulheidsethos komt eveneens tot uiting in de kontekst waarin het nederlandse woord gul oorspronkelijk gebruikt wordt. Het wordt aanvankelijk gezegd van de wind, het zand, het water, van zonnegloed, van wijn en boter; het duidt nog geen waarde aan, noch positief, noch negatief; het wijst alleen op een bepaalde hoedanigheid van de materie die ‘zacht’ kan zijn, ‘los aan elkaar hangend’, ‘zonder weerstand’ of ‘puur’. Pas daarna, vooral in de literatuur van de zeventiende eeuw, ondergaat het een betekenisuitbreiding, en slaat het op de groeikracht van plant, dier of mens, hun rijpe wasdom, of hun vruchtbaarheid. Hoe deze overgang in zijn werk is gegaan, valt moeilijk te zeggen. Maar het is duidelijk dat het begrip gulheid nauw aansluit bij de elementaire welwillendheid van de natuur. Vrijheid is hier gelijkoorspronkelijk verbonden met gulheid, opgevat als een algemene beschikbaarheid die de hele natuur doordringt van haar vitale mogelijkheden.

Met de conjunctie vrijheid-gulheid is het in Frankrijk van het begin af anders gesteld geweest. De begrippen zijn daar sterker sociaal bepaald. Zij duiden op een historisch verworven of veroverde sociale status van bepaalde bevolkingsgroepen, en hebben daardoor een cultureel meer geëvolueerd of geëmancipeerd karakter. De franse synoniemen van het vrijheidsbesef of het gulheidsethos dragen niet alleen het kenmerk van hun frankische of latijnse oorsprong, maar hebben tevens een tijdlang een aristocratische allure gehad, die zoals niet in het taalgevoel, dan toch in de etymologie en min of meer ook in het sociale gedragspatroon half bewust en gedempt blijft doorklinken. Alleen al de woorden franc, libéral en généreux omvatten een periode van klasseprivileges, die vanaf Clovis (de koning der ‘vrije Franken’) reikt tot diep in de zeventiende eeuw, toen het woord généreux nog ‘welgeboren’ betekende, d.w.z. van adelijke afkomst. Dit klassebesef bleef zowel de merovingische en carolingische dynastieën als de feodale maatschappijstructuur beheersen, totdat de monarchistische staatsopvatting van Lodewijk XIV daar een einde aan maakte. De conclusie lijkt gewettigd, dat openhartigheid en vrijgevigheid op zijn

[p. 9]

frans alleen maar bedreven kon worden naar het voorbeeld van de adel, en eigenlijk niet weggelegd was voor de slaaf, de horige, de handwerksman en de boer.

Hoe dan ook, deze feodale woordgeschiedenis ontbreekt in het woord gul. Het nederlandse woord is daarom minder eerbiedwaardig dan zijn franse equivalenten, maar ook minder besmet met aristocratische vooroordelen. Als het in de zeventiende eeuw in onze schrijftaal gebruikt wordt, ligt het van meet af aan gezellig genesteld in een infrastruktuur, die met de gloednieuwe Republiek der Zeven Provinciën is vrijgekomen. Vergeleken met zijn deftige franse equivalenten heeft het iets boertigs, iets huisbakkens, iets goedmoedigs, maar ook een vrije, ongedwongen natuurlijkheid die men in de franse equivalenten node mist. Een meer gedetailleerde studie zou trouwens binnen het franse semantische veld nog verfijningen kunnen aanbrengen: natuurlijk liet de vrije middeleeuwse burger zich zijn kans op openhartige taal niet ontgaan. Zulke feiten zouden echter alleen maar bevestigen dat een inbreng van onbevangen natuurlijkheid ‘van onder af’ zich voortdurend liet gelden tegenover oude, vaststaande prerogatieven.

De vergelijking van het nederlands en het frans, tot nu toe gebaseerd op woordmateriaal van zeer uiteenlopende herkomst en betekenis, leert ons in elk geval dat de taalfeiten een semantisch spanningsveld beschrijven dat gepolariseerd ligt tussen natuurlijkheid en sociale status. Dit zal nog duidelijker worden wanneer we onze vergelijkende woordgeschiedenis nog een ogenblik voortzetten. Onder invloed van wat door Paul Hazard een ‘crise de conscience européenne’ is genoemd, onder invloed tevens van vroeg-romantische tendenzen, gaat het nederlandse en franse gulheidsethos parallel lopen, zodat de woordbetekenissen elkaar vrijwel dekken. Met dit verschil echter, dat in het nederlands woordgebruik een verinnerlijking van betekenis optreedt, terwijl de franse woorden door dit proces een ware verjongingskuur ondergaan. Het elementair, in de zeventiende eeuw nog hoofdzakelijk vitaal gericht woordgebruik, ondergaat ten onzent in de achttiende eeuw inderdaad een verinnerlijking van betekenis, wanneer de onmiddellijkheid van het levensgevoel primair wordt gelokaliseerd in hart en gedrag van de menselijke persoon. De ongedwongen natuurlijkheid van het stromend gevoel, geïdealiseerd in de strijd tegen de verheerlijking van de Rede en het daaruit voortkomend ongeloof en materialisme, betrekt de gulheid minder in de betekenissfeer van de vitale vrijheid, dan wel in die van de morele goedheid en de ethische waarachtigheid. In de grond zijns harten is de romantische mens gul, goed, eenvoudig en waar. ‘Op zijn gelaat lag zijn hart, schrijft De Genestet, Een hart zoo gul en zoo warm en zoo waar.’ Welk een troost hebben onze voorouders geput uit de mythe van de natuurlijke goedheid huns harten! Onbelemmerde levensvreugd gepaard aan oprechte vroomheid; ongedwongen vriendschap, zich uitend in mededeelzame spraakzaamheid; vergetelheid voor zorg en kommer in een gulle roes; ongeveinsd vertrouwen in elkaar - dat alles in de oprechte overtuiging dat men de onbedorven zeden van het eigen volk opnieuw ontdekt had: ‘Vernieuwen wij den blijden tijd / Der oude gulle zeden.’ Het is inderdaad de romantiek geweest die een bepaalde elementaire kwaliteit van de materie getransponeerd heeft in een gevoel dat niet terughoudend was, niet stug, niet scherp, niet hard, maar vrij van innerlijke weerstand of dwang.

De eerste stoot tot deze verinnerlijking van betekenis is ongetwijfeld uitgegaan van de franse vroegromantiek, en met name van Rousseau. De gulheid van hand en hart, een

[p. 10]

behoefte die hem dreef tot omvang met het gewone armoedige volk, was bij hem niets anders dan een uitvloeisel van zijn behoefte aan terugkeer tot de natuur. Vandaar het merkwaardige beeld, waarin hij het menselijk gevoelsleven vergelijkt met zuiver water dat de lagere bevolkingsgroepen doorstroomt en bevrucht: ‘Si vous voulez donc être homme en effet, apprenez à redescendre. L'humanité coule comme une eau pure et salutaire, et va fertiliser les lieux bas; elle laisse à sec ces roches arides qui menacent la campagne, et ne donnent qu'une ombre nuisible ou des éclats pour écraser leurs voisins.’ Mag men in de ‘roches arides’ een voorzichtige toespeling zien op een politiek en economisch systeem dat de adel bevoorrechtte ten koste van het eenvoudige volk? De gulheid wordt hiermee opgenomen in de golfslag van een dialektiek die de franse equivalenten franc, libéral en généreux al eerder hadden doorgemaakt, en nu opnieuw gaan meemaken, wanneer zij de strijd tussen adel en tiers état zullen verwisselen voor die tussen bezittende klasse en proletariaat.

Toch bevat de vergelijking van Rousseau een element dat te denken geeft en minder zachtaardig aandoet dan men zou verwachten: dat is, wat men tegenwoordig zou noemen, het ondemokratisch karakter ervan. Het zinsdeel: ‘apprenez à redescendre’, dat een inleiding vormt tot de vergelijking met de natuurlijkheid en gulheid van het water, is voor twintigste eeuwse begrippen minder zuiver dan men wel zou wensen: het is condescendent, neerbuigend. Sociaal-maatschappelijk lijdt het dan ook nauwelijks twijfel dat het negentiende eeuwse gulheidsidcaal weinig méér was dan een burgerlijke transpositie van het oude aristokratische klassebesef, dat oorspronkelijk tot uitdrukking komt in de franse equivalenten: franc, libéral en généreux. In de historie blijft het gulheidsethos pendelen tussen natuurlijkheid en sociale status.

In het voorafgaande heb ik slechts enkele symptomen kunnen aangeven van een proces dat een nadere studie waard zou zijn. Laat ik besluiten met een diagnose van de huidige stand van zaken. In hun Vastenbrief van 1973 kenmerken de nederlandse bisschoppen het moderne mensbeeld van de rijke landen als dwangmatig vertekend door prestatie- en verwervingsdrang: ‘Er is een soort heimelijke competitie ontstaan, ook tussen families en verwanten: wedijverend vergelijkt men elkaars woninginrichting, taxeert men elkaars vervoermiddel, tracht men elkaar in gulheid bij partijtjes te overtreffen.’ In dit licht bezien, is het verschil met de feodale maatschappij niet zo groot. De aristokratische erecode, berustend op geboorte en erfelijk bezit, is alleen maar verlegd naar een burgerlijke erecode die berust op verworven bezit. Men kan zich dan ook afvragen wat de toekomst van het woord gul zal worden. Duidelijk is wel dat de jongere have-nots van onze consumptiemaatschappij de gulheid beoefenen in een zekere verzetshouding tegenover de materiële overvloed die onze samenleving overspoelt. Hun mededeelzaamheid krijgt daardoor een nieuw karakter. Hun oprechtheid en zorgeloosheid eveneens. Maar of het woord gul niet te zwaar belast is met burgerlijke vooroordelen om op hun gedrag te worden toegepast, blijft een open vraag. Men zou kunnen opmerken, met verwijzing naar de franse equivalenten, dat ook zij de golfslag der tijden hebben doorstaan, en zich in een nieuwe kontekst konden handhaven. Men moet tenslotte een woord hebben om iets nieuws aan te duiden.