Raam. Jaargang 1973

[p. 27]

Eldert Willems
Kroniek van de poëzie - 1
Nieuw-realistische Varianten

In het Vlaamse tijdschrift Kreatief (nr. 43, 1970) publiceerde redacteur Lionel Deflo de antwoorden van negen dichters op vragen over het nieuw-realisme in Vlaanderen, met een keuze uit hun gedichten. Het nummer lokte veel reacties uit en was spoedig niet meer te krijgen.

Nu heeft Deflo een heruitgave van dit nummer in boekvorm doen verschijnen onder de titel Nieuw-realistische poëzie in Vlaanderen. Een dokumentaire bloemlezing (Orion, Desclée de Brouwer, 1972). Het boek bevat de reeds eerder gepubliceerde commentaren van de dichters Roland Jooris, Patricia Lasoen, Daniel van Ryssel, Jan Vanriet, Gerd Segers, Herman De Coninck, Luuk Wenseleers, Stefaan van den Bremt, Hedwig Verlinde, een nieuwe keuze van gedichten, en een voorwoord en ‘situatieschets’ van de hand van de samensteller.

In de situatieschets geeft Deflo een aantal karakteristieken van de nieuw-realistische Vlaamse poëzie, als eigentijds fenomeen en in relatie tot vergelijkbare stromingen in Nederland (Gard Sivik, Barbarber) en de Angelsaksische landen (Liverpool-dichters, W.C. Williams, pop-art e.d.).

Hij baseert zich bij zijn uitspraken over de ‘eigenheid van de Vlaamse NRP’ op de commentaren van de negen dichters en op, zoals hij meedeelt, ‘nieuwe bevindingen’. Aan de ene kant is de analyse van Deflo verslaggeving van een literair onderzoek, aan de andere kant, omdat de verslaggever zich bij de keuze van citaten door persoonlijke voorkeur laat leiden en eigen ‘bevindingen’ inlast, een interpretatie die voor rekening komt van haar auteur. De situatieschets is daardoor een niet ondubbelzinnige tekst: ze geeft veel informatie en is aldus inderdaad documentair, maar ze is tevens, door de wijze waarop de karakteristieken van de Vlaamse nieuw-realistische poëzie geregisseerd worden, een persoonlijke stellingname.

Deflo heeft een ‘scherpstelling’ nagestreefd. Een aantal zaken zijn door hem op hanteerbare formules gebracht en worden in spitse Zinnetjes, waarvan de attentiewaarde gegarandeerd is, uitgestald. Omdat die sweeping statements vaak worden aangeboden als algemene kenmerken van de Vlaamse nieuw-realistische poëzie is het nodig om zich af te vragen in hoeverre ze representatief zijn voor de meningen van de andere in de bundel opgenomen auteurs.

In hoeverre treedt Deflo op als documentalist, dan wel neemt hij als scherpsteller het initiatief?

Dat geldt b.v. voor de verhouding tussen nieuw-realistische en andere literaire stromingen. Volgens Deflo is een algemene eigenschap van NRP dat ze zich principieel afzet tegen:

‘het modderbad van de hermetiek en de mystifikatie’,

‘de overwegend esoterische beeldenrage van de eksperimentele 50-gers-generatie en de pseudo-diepzinnige akrobatieën van het welig tierende en beuzelkramende epigonendom’, ‘verbale kompleksiteit, verheven metaforiek en verhullende transcendentie’.

Met ‘Taalakrobaten’, ‘Diepe Belijders’ en ‘Groot-Mogols van het Woord’ maakt NRP korte metten.

Zo'n voorstelling van zaken dient evenwel als een stukje regie van de samensteller de geschiedenis in te gaan, zoals blijkt uit de volgende teksten van nieuw-realistische dichters uit hetzelfde boek. Zegt Jan Vanriet: ‘Reaktie tegen de 50-ers? Wel nee, ik geloof overigens dat dit niet veel zin zou hebben. Velen onder hen hebben trouwens hun stellingen herzien. (....) Ter illustratie: Het moet in de toekomst worden vermeden dat men de Nieuwe Poëzie opvat als protest tegen de 50-ers. De Nieuwe Poëzie zet zich niet af tegen de geschiedenis, maar maakt geschiede-

[p. 28]

nis’. (Het laatste stuk van het citaat van Vanriet was gecursiveerd, was nl. zelf citaat, uit De Nieuwe Stijl van Armando en Sleutelaar.) Zich afzetten tegen mythomanen? Zegt kort en krachtig De Coninck: ‘Of de poëzie sakraal is of niet, magisch of niet, esthetisch of niet, het kan me eigenlijk geen bal schelen. Maar ze kan het tenminste allemaal proberen op een verstaanbare manier te zijn. En daarom juich ik de historische invloed van het nieuw-realisme toe.’

Een genuanceerde opvatting over hermetisme huldigt b.v. ook Patricia Lasoen: ‘Nieuw-realistische poëzie is dus in zekere zin konsumptie-poëzie, maar dat is alle goede poëzie, ook de hermetische: het kommunikatie-aspekt blijft het voornaamste. Men verliest dikwijls uit het oog dat het de fundamentele bedoeling was van de Surrealisten, net als van de Vijftigers trouwens, om de ander te bereiken. Hun metode was om dit te proberen via het onderbewuste, via de kreatie van een kwasi-nieuwe taal, de associatieve werking van de beelden enz., maar hun bedoeling was kommunikatie.’

Op het punt van de externe betrekkingen van NRP, is de scherpsteller en niet de documentalist Deflo aan het werk geweest.

Iets navenants geldt ten aanzien van sommige formules over de ontsubjectivering van de dichter. De inleider kenschetst, en terecht natuurlijk, de nieuw-realistische poëzie als een herwaardering van de leefwerkelijkheid van de dichter: de directe omgeving, de objecten, de maatschappelijke situatie. In deze soort gedichten worden veelal gewone, alledaagse onderwerpen behandeld, op een algemeen verstaanbare manier. Ongetwijfeld is er sprake van een ontsubjectiveringstendens, nl. voor wat betreft de onderwerpen en de ideeën, vooral als men die vergelijkt met experimentele of expressionistische poëzie.

Deflo echter maakt van deze herwaardering van de realiteit - die een verschuiving betekent in de aandacht en de stijl van de dichter - een principe met tegengestelde lading: de nieuw-realistische dichter heeft niks geen boodschap meer aan bínnenwerelden, aan zijn hoogst private cocon, maar hij zet alles op de kaart van de relaties met de buitenwereld. De solitaire sector wordt uitgerangeerd door Deflo en het nieuw-realisme wordt van een richtingaanwijzer een verbodsbord, waar hij b.v. zegt: ‘hij (sc. de dichter) aardt niet langer in de sakrale kokon van het ik, maar gaat wonen onder de mensen, in de alledaagsheid van de sociale werkelijkheid.’ Of: ‘Wars van individuele problematiekjes en geïsoleerde salonsakraliteit staat de dichter hier met beide voeten in de sociaal-economische werkelijkheid.’

Met de ‘Grote Woorden’ zijn ook de ‘Grote Gevoelens’ taboe voor Deflo. De dichter ‘van de zestiger jaren’ lacht maar wat om ‘Diepe Belijders’ en om ‘verdrongen angsten’.

Wie zo gemakkelijk de (al dan niet sacrale) cocon van de dichter overboord zet en zo wars is van individuele problematiekjes, die loochent een aantal in de menselijke en de poëtische werkelijkheid fundamentele uitgangsposities. Geen wonder dat andere dichters, wanneer men naleest wat zij over die zaken te zeggen hebben, geenszins hun existentie laten kort knippen op de wijze zoals Deflo suggereert.

Zegt Stefaan van den Bremt met betrekking tot de, subjectieve, fundering van het engagement: ‘Voor mij is poëzie een vorm (..) van bezinning op de essentie van de dingen. (..) Poëzie situeer ik in de nee-ja dialektiek, die door elk bewust levend mens wordt beoefend. Ik zet ‘nee’ voorop, omdat een fase van grondige negativiteit onvermijdelijk voorafgaat aan gelijk welke vorm van engagement (men leze er de heiligenlevens op na). ‘Nee’ gaat vooraf aan ‘ja’ - en ‘ja’ ontleent zijn

[p. 29]

beslissende karakter aan de kracht van het oorspronkelijk ‘nee’.

Hoe die bezinning op de essentie van de dingen en die dialektiek van elk bewust levend mens tot stand moeten komen, indien niet wordt beschikt over een behoorlijk ontwikkelde (zelfs nu en dan sacrale: zie de heiligenlevens) cocon van het ik valt niet in te zien. Het ‘wonen onder de mensen, in de alledaagsheid’ e.d. formules zijn heel makkelijk een spreekwijze om aan de eisen van de radicale subjectiviteit te ontsnappen en de bodem onder het engagement weg te slaan.

Patricia Lasoen heeft het op een andere manier over de betekenis van de dichterlijke ‘cocon’ wanneer ze de onbewuste krachten in de creativiteit ter sprake brengt: ‘Ik geloof sterk in de noodzaak aan kommunikatie, aan het belang en de herwaardering van de dingen rondom ons, (..) maar ik kan mezelf absoluut niet beperken tot deze ene soort poëzie. Die andere dingen komen gewoon in me op.’ ‘Dikwijls komt het gedicht zomaar, praktisch in zijn geheel bij me op, 's nachts meestal. De gedichten die ik dan schrijf hebben dan ook een weinig zakelijk karakter’. Kijk, een dichteres, liggend in de nacht, die wacht op de stemmen van de onbewuste inspiratie: dat klopt niet zo best met voeten die hier tegelijk in de sociaal-economische werkelijkheid staan.

Kortom het is zeer de vraag of Deflo's regie ook op dit punt representatief genoemd kan worden, zoals het de vraag is of hij de poëzie een dienst bewijst door zijn aanval te richten op de cocon van de dichter. Niet alleen dat uit zulke spinsels betoverende vlinders tevoorschijn komen, maar ook: hoe houd je de lamp van je fiets brandende als de dynamo niet werkt? Razend trappen op de pedalen van de sociaal-economische werkelijkheid alleen, dat is niet genoeg.

Een ander, en misschien belangrijker, aspect van Deflo's bundel is de poging om te komen tot een nieuw-realistische poëtica. Via vragen aan de dichters en via de inleidende analyse wordt een aanloop genomen tot een nieuw-realistische poëzietheorie.

Eén van de centrale vragen daarbij luidt als volgt: hoe slagen nieuw-realistische dichters erin om hun materiaal: de leefwerkelijkheid, via observaties en ideeën in een gedicht op te slaan, en wel zó dat de overdracht der aldus gecodeerde boodschappen naar het publiek gegarandeerd is? Dit is een belangrijke kwestie, en niet één om in een paar zinnen af te handelen. De theorie volgt de praktijk, en zeker in de kunst, gewoonlijk op geruime afstand in de tijd. De uil van Minerva vliegt pas uit als het avond wordt. De neorealistische kunsttheorie is op dit moment, en noodzakelijk, aanzet en de bundel pretendeert niet meer dan enkele theoretische steentjes bij te dragen.

Sommige van de dichters verwijzen naar de marxistische esthetica, anderen zoeken het bij Angelsaksische modellen, waaronder de inleider.

Alleen maar om te demonstreren welke problemen er onder het gras zitten en wat er nog valt op te helderen op het stuk van de nieuw-realistische poëtica confronteer ik enkele aperçus van de bloemlezing met theorievorming uit een heel andere hoek, nl. de Franse Nouvelle Critique (verwijzingen in die richting ontbreken in de situatieschets angstvallig). In de Nouvelle Critique zijn theoretici/critici aan het woord die uitgaan van literatuur als ‘metataal’, wat nogal contrasteert met Deflo's karakteristiek van poëzie als ‘observatie van de Umwelt, gekoppeld aan een persoonlijke selektie uit en weergave van de werkelijkheid’.

Hóe maken nu de nieuw-realistische dichters hun gedichten en wat beogen ze ermee? Deflo zegt het b.v. zo: ‘Het poëtisch materiaal wordt dus, via een subjektieve selektie (de idee), vanuit een eigen gezichtshoek, geput uit de

[p. 30]

alledaagse, ons omringende zintuiglijk waarneembare werkelijkheid, zo helder en eenvoudig mogelijk genoteerd en overgedragen op de lezer.’ Of hij laat het Patricia Lasoen op de volgende manier zeggen: ‘Al beperken de gedichten van dit genre zich meestal niet tot een loutere beschrijving of opsomming, toch vormt deze beschrijving het hoofdbestanddeel. Uit en door de beschreven objekten wordt a.h.w. een bepaald idee opgebouwd. De keuze van de dichter werd vooraf door het idee bepaald, of de beschreven objekten brengen hem tot dit bepaalde idee, of beide processen zijn gelijktijdig in werking’.

Uit zulke verklaringen blijkt dat het in nieuw-realistische poëzie gaat om beschrijvingen en het koppelen van ideeën aan objecten, voorts om de notatie van die, hetzij van tevoren gegeven, hetzij tijdens het schrijven geconcipieerde, ideeën, alsmede hun overdracht.

Stel daartegenover Gérard Genette die in Raisons de la Critique Pure analyseert wat nu eigenlijk het specifieke van schrijven is en in welk opzicht de ‘écriture’ van de schrijver (écrivain) verschilt van die van de op-schrijver (écrivant). Het speciale van literaire écriture is volgens Genette het feit dat het schrijven hier niet wordt opgevat als een hulpmiddel of vehikel, maar als de plaats waar het denken van de schrijver pas tot uitdrukking komt. Vóór het schrijven weet de schrijver eigenlijk niet wie hij is en wat hij van de wereld vindt. Wereld en schrijver zijn niet als een spektakel, dat geobserveerd kan worden, maar ze openbaren hun betekenis pas ìn de tekens van het schrift. Aan die functie van literatuur als écriture is tot dusver te weinig aandacht geschonken, meent Genette, omdat een lange historische traditie in andere richting wijst, nl. het schrijven opvat als notatiemiddel, hulpmiddel ter ondersteuning van het geheugen. Uit de hoek van auteurs als Mallarmé, Valéry, Proust is tegenover de auxiliaire opvatting van het schrijven de notie gesteld dat in literaire tekst de wereld herschreven wordt en dat in de transcriptie ook de persoon van de schrijver geherformuleerd wordt. Die notie gaat dus in ‘contre une tradition tres ancienne, presque originaire (puisque'elle remonte à Platon) de notre culture, qui faisait de l'écriture un simple auxiliaire de la mémoire, un simple instrument de notation et de conservation du language.’

Genette komt tot deze samenvattende stelling: ‘Ce qui définit pour nous l'écrivain - par opposition au scripteur ordinaire, celui que Barthes a nommé l'écrivant - c'est que l'écriture n'est pas pour lui un moyen d'expression, un véhicule, un instrument, mais le lieu même de sa pensée. Comme on l'a déjà dit bien souvent, l'écrivain est celui qui ne sait et ne peut penser que dans le silence et le secret de l'écriture, celui qui sait et éprouve à chaque instant que lorsqu'il écrit, ce n'est pas lui qui pense son langage, mais son langage qui le pense, et pense hors de lui.’

De vraag is nu of het nieuw-realisme met zijn opvatting van schrijven als notatie van geidentificeerde object-ideeën, als simpele uitvoering van geplande intenties, niet terugvalt op precies de oude traditie. Schrijven een hulpmiddel, een transportmiddel dat zelf in de overdracht a.h.w. onzichtbaar moet blijven? Maar hulpmiddelen zijn vervangbaar, auxiliaire schrijverij is door een willekeurig ander instrument (een machine b.v.) te vervangen. De stilte en het geheim (hermetisme!) waar Genette over spreekt: die dimensies afsluiten, dat maakt de literaire act tot een beheersbare zaak en de schrijver tot een regisseur. De tekens van een tekst echter leiden een zelfstandig bestaan, ze betekenen over hun auteur heen, ze regisseren hém en hij hangt in het schrift, zoals de dichter Leopold zegt aan het slot van Cheops: ‘geboeid door de symbolen van het voormalige en hij hangt er in.’