Raam. Jaargang 1973

[p. 20]

F.K.M. Mars
Laura is niet dood Lotje leeft niet

De roman Joris Ockeloen en het wachten (1967) waarvoor Jeroen Brouwers de Vijverbergprijs ontving, is door enkele recensenten, naar mijn inzicht, niet geheel juist geïnterpreteerd.

Het verhaal bestaat uit drie delen:

1.	Joris wacht in de hal en in de gangen van het ziekenhuis (lift, kraamkliniek, baby-afdeling) en gaat de tuin in. De laatste zin van dit deel (5-33) is volgens mij: ‘Zweten doet hij niet meer’.
2.	Dagdroom van Joris in de tuin, afgesloten met de woorden: ‘Zuster, zuster, hier is hij.’ (33-166)
3.	Joris komt weer in de hal en wacht op de uitslag van de bevalling, waarover we dus niets expliciet horen. (166-167)

Sommige recensenten (M. Janssens, P. Hardy; C. Dinaux aarzelt) spreken over de dood van Laura. Hun is, dunkt me, het droomkarakter ontgaan van het tweede deel, waarin inderdaad sprake is van haar dood, maar alleen in de droomervaring (fantasiebeleving) van Ockeloen. Het tweede deel zet vrij duidelijk in als een droom. Het Lourdesbeeld in de tuin wordt door Ockeloen gezien ‘als een spook’. Zuster Jezualda, de portieres, vinden we opeens in de tuin in een vervorming: staande onder een bladerloze (!) wilg, met een paraplu en een witte hond. Het lijkt of ze in zijn richting schuift, terwijl het pad ‘als een lopende band onder hem wegrolt en hij lopend op dezelfde plaats blijft.’ (33) - Het is interessant de mededelingen in deze zin te vergelijken met de filmtechnieken voor droomtoestanden. - Het tweede deel eindigt met een droomachtig-vreemd kerkhof (het ‘verkeerde’, denkt Ockeloen) met een hoog wit gebouw (het ziekenhuis!) (164). Rondom Ockeloen cirkelt de vreemde hond en vóór zich ziet hij een gedaante die telkens achteruit-schuift (weer dit werkwoord! 165), ‘alsof alle filmopnamen van de nadering, van alle camera's die hem met zoemend oog hebben gevolgd, aan elkaar zijn geplakt en voor zijn ogen worden afgedraaid...’ (165).

Deel 3 dat zeer kort is, begint op pagina 166 met de woorden van zuster Jezualda: ‘Daar bent u dan’, gericht tot Ockeloen. Dan zijn we weer in de realiteit.

Het einde van de toestand van onbewustheid van Ockeloen wordt aangekondigd op bladzijde 163: ‘het kerkhof is bedekt met één onafzienbare zerkplaat van wit marmer...’ (vgl. de hal van het ziekenhuis!) en ‘een hoog wit gebouw met veel glas’. (het ziekenhuis!) Op pagina 164 staat vervolgens: ‘Hij herkent het gebouw, maar dacht dat het ergens anders stond’. Iemand roept en gebaart naar hem vanuit dat gebouw. Dit is het begin van Ockeloens bewustwording. Het dromen over de droomfiguur Overtoom gaat nu over in de realiteitsbeleving: namens de zuster zoekt iemand (‘Overtoom’) Ockeloen. De zoeker vindt hem in de tuin en roept: ‘zuster, hier is hij.’ (166) Zuster Jezualda praat nu opgewekt. Ze is blij opgelucht dat Ockeloen gevonden is.

Dan gebeurt er in werkelijkheid pas wat op bladzijde 38 en vlg. ‘gedroomd’ is door Joris, nl. dat hij nu eindelijk zal horen hoe het met Laura en het kind is. Zuster Jezualda vraagt belet aan voor Ockeloen (ze draait twee cijfers) om bij Laura te komen. De zuster zucht achteraf nog (dat zeg je niet als er een dode in het spel is...): ‘En wij maar wachten...’ En ook uit de slotzin: ‘Wat moet de vader doen?’ moeten we begrijpen, dat er op normale wijze een kind geboren is: moeder en kind zijn gezond. Over en rondom die geboorte heeft Joris Ockeloen lopen ‘piekeren’ of dromen in de tuin.

Nu het zover is, vermant Joris zich. Het is of hij boven de tijd uitstijgt (167) en ‘hij heeft het besef, dat hij volstroomt met wat misschien wel volwassenheid is...’ Betekent dit het einde van zijn puberale fantasieën over

[p. 21]

Lotje? Want even verder lezen we, dat hij denkt te moeten leven ‘zonder ballast van herinneringen die het leven als vliegen doorkruisen...’ (167).

Zijn die herinneringen o.a. die aan het droombeeld Lotje, aan het meisje Liselotte en de hysterische manieren van Laura?

Zoals boven reeds gezegd is, wordt deel 2 ingeleid en beëindigd met o.a. het werkwoord schuiven. Dit deel is een verslag van een diep gesuf of gedroom van Joris Ockeloen, die waarschijnlijk bevangen is door de emoties en ook door de hitte in de tuin. In een droom komen meestal elementen voor in betrekking met, vaak recente, gebeurtenissen, belevingen en gedachten uit het reële leven, al of niet vervormd. Dat hier sprake is van een soort droom blijkt dan ook uit de vele parallellen tussen deel 1 en deel 2, parallellen waarop al gewezen is o.a. door C.J.E. Dinaux (Auteurs van Nu, p. 152), maar zonder dat hij ze in verband bracht met de relatie werkelijkheid-droom. Van de vele tientallen parallellen wil ik er hier slechts enige aanduiden:

De krant met het bericht over de feestweek in de stad A (7) verschijnt weer op blz. 40 en vinden we uitvoerig terug (vanaf 72). De Abeelenhof (8) keert terug en volop vanaf 89. De chirurg Bilderdijk begint zijn rol op p. 13 en komt weer op als geneesheer-direkteur op p. 41. De heer met zwarte aktentas en hoed, die later in de droom Overtoom heet en die Ockeloen in de lift ontmoet, vult in het tweede deel een heel stuk van de droom (70-79 en 133-135 nu met een zwarte oogdoek!). Over de manier van praten van zuster Jezualda denkt Ockeloen eerst: ‘...hoe toonloos ze spreekt’ (11) en in zijn droom: ‘Iedere intonatie ontbreekt in haar falsetstem.’ (34) Nog een voorbeeld dat van groot belang is om te bewijzen, dat het tweede deel de weergave is van een droom: ‘kaarsrecht doorsnijden de asfaltenpaden de tuin. De uit de grond stekende bakstenen die de paden bezomen zijn tanden.’ (33, vlak voor het begin van de droom). Op het einde van de droom (en de droomfiguur Overtoom is nog aanwezig, 165) laat de auteur zijn hoofdfiguur het volgende waarnemen: ‘Achter de heer Overtoom strekken zich kaarsrechte, met bakstenen bezoomde, asfalten paden uit.’ - Ook allerlei motieven uit het eerste deel vinden we terug in het tweede: de vliegen, het doodsmotief, de merel, het meisje Lotje, etc.

Allerlei zaken uit de realiteit komen al of niet vervormd terug. Ook de onrealistische (bijna surrealistische) scène met als attributen de modellen van vrouwenbekkens, en flessen met foetussen, wijst duidelijk naar een droom, waarin Bilderdijk en de verpleegster aan Joris nogal onwaarschijnlijk cru de dood van Laura melden, waarbij de ‘direkteur’ dan nog cynisch een vlieg vangt (44). - Heel typisch voor de droom is ook het chaotische. Zo zien we in de droom van Ockeloen een a.h.w. geklutst stadsbeeld (80), een bizarre kerkscène (156) en een zeer vreemd kerkhof-ziekenhuisterrein. (163).

Toegegeven moet worden, dat het droomkarakter enigszins verdoezeld wordt door een niet volkomen expliciete overgang van realiteitservaring naar droomvoorstelling. Ook de herhalingen of parallellen binnen het droomgedeelte zelf, doen de parallellen tussen realiteit en droom minder opvallen, hoewel ze veel en veel minder talrijk zijn. Tot de laatst bedoelde parallellen behoren bv.: Bilderdijk heeft een vlieg in zijn vuist (44); ook dokter Klaassen heeft een vlieg in zijn vuist (127).

Trouwens, Klaassen schijnt een variant te zijn van Bilderdijk. Verder treffen we op 47 en 88 een meisje aan, dat zonnebaden neemt op een balkon. In een volgend hoofdstuk is er sprake van ‘zonnebadende meisjes op een terras’ (129). De foetussen van bladzijde 39

[p. 22]

keren terug op 155. Enz.

Als de lezer zich eenmaal van de eerstgenoemde parallellen bewust is, vindt hij talloze dwingende aanwijzingen voor de niet-reële aard van het verhaalde op bladzijde 33 tot 166.

Ten overvloede kan nog gewezen worden op de vreemde, gluiperige aanspreker Overtoom en zijn karikaturale assistent Aaron-Charon; het onwaarschijnlijke hoteldakkamertje in A.; de schertspsycholoog Jan Klaassen(!); en ten slotte op zuster Liguster van het secretariaat. Ze draagt als droomnaam een plantenaam! Joris mag in het secretariaat zitten... ‘tot zuster... (onverstaanbaar; Liguster?’)... terugkomt...’ (54). Ze lijkt een droomversie te zijn van zuster Jezualda die echter ook enkele malen in het droomgedeelte optreedt. Ze verschijnt plotseling bij de zuigelingenzaal (66), legt weer de vinger op de mond (zoals op 9) en toont Joris ‘zijn kind’. Ook later (157) tijdens de z.g. begrafenis van Laura staat ze met het pasgeboren!?) kind van Joris voor het venster!

‘Zùster Ligùster’ en ‘Jawèl, Michèl’ (37) zijn dom rijmende droomwoordcombinaties. Bij dit element van grappigheid sluit min of meer aan de naam Jan Klaassen voor de knikkebollende droom-psycholoog (97-110). Het is niet vol te houden dat deel 2 realiteit is en dat Laura dood is.

Aparte aandacht verdient de figuur van het meisje Lotje.

Enkele recensenten zien in Lotje een reële figuur uit het jeugdleven van Joris Ockeloen. Ook bv. Paul, de Wispelaere, die overigens de boeiendste analyse schreef van dit boek. (Hij wijst ook duidelijk naar de driedeling met als middenmoot de grote dagdroom.) Toch schijnt ook Lotje slechts een produkt te zijn van de wensfantasieën van Ockeloen. Dat blijkt uit de manieren waarop ze wordt aangeduid. Over een reëel meisje denkt een man niet als over een ‘bijna esthetisch mooi gevonden, en hoe vertederend merkwaardig, nooit anders dan Lotje geheten meisje’ (18). Wat later wordt ze genoemd: ‘Zij aan wie hij terugdenkt als Lotje...’ (64). Nog een vreemde aanduiding is: ‘...met haar die Lotje heet’ (136) en vier bladzijden verder is Joris bezig ‘met een Lotje geheten meisje.’ (een: onbepaald lidwoord.) Uit dergelijke benamingen blijkt toch wel, dat het niet om een levensechte figuur gaat. ‘Lotje’ is voor Ockeloen het gefantaseerde, ideale droommeisje, bijna een symbool voor een sacrale liefde.

(Term van Paul de Wispelaere, Facettenoog 57, Manteau, 1968.) Dit Lotje schijnt wel tijdelijk een belichaming gekregen te hebben in een zekere Liselotte, die het ideaal Lotje benaderde, want ze was van een ‘tot engel verheffende schoonheid’, maar, lezen we, ‘hij denkt aan haar terug als Lotje’. (47 en 64.) Ockeloen is werkelijk een beetje van Lotje getikt.

Zoals Liselotte een meisje uit het reële leven van Ockeloen is, en een tijdelijke belichaming van ‘Lotje’, zo treedt er ook een anti-Liselotte op: Lolita. Het heeft er veel van weg, dat ook deze een droomvervorming is van een, maar dan ontluisterde Liselotte, uit de rijpere jaren van Ockeloen. Zelf associeert hij in zijn dagdroom Liselotte met Lolita. Hij vraagt aan de laatste: ‘Lotje heet je, klopt dat?... Heet je Lisselotje’ 146). Daarnaast is de herinnering aan Liselotte (niet aan Lotje!) geassocieerd met de avances waarop Ockeloen zijn vader betrapte, ten opzichte van Mevr. Feldblum. Ook deze is een anti-Liselotte, aan wie Joris juist tijdens de striptease van Lolita terugdenkt. De laatste is dus eerder een symbool van de consumptie-seks. (Ook een term van Paul de Wispelaere. O.C. p. 57.)

Nog een laatste associatie met Lotje als hoogste ideaal vinden we bijna op het einde van het tweede deel (156). Ockeloens droom heeft hem verplaatst naar een soort kerkgebouw (ook

[p. 23]

met Liselotte zat hij in een kerk) waarin o.a. een telefooncel is. Hij gaat hierin en belt zuster Liguster, tegen wie hij zegt: ‘Ik wil dat mijn dochtertje Lotje heet. (158) ‘...en wacht af of de verloren herinnering aan Lotje misschien niet, plotseling weer, van achter een zuil tevoorschijn treedt.’ Wachten op Lotje dus, d.w.z. afwachten of het kind dat in zijn droom reeds geborens is, een nieuwe belichaming zal worden van de jeugddroom-gestalte Lotje. Dan zou zijn hoop en zijn wachten wellicht tot wat levensgeluk kunnen leiden.