Raam. Jaargang 1973

[p. 4]

Bertus Dijk
De poëzie van Carlos Drummond de Andrade

De Braziliaanse literatuur is in Nederland weinig bekend. Er zijn enkele Braziliaanse romans in het Nederlands vertaald, er is een bundel Meesters der Braziliaanse Vertelkunst verschenen en er staan een paar Braziliaanse gedichten in Nederlandse bloemlezingen uit de wereldpoëzie. Al met al is het een magere oogst. Het is jammer dat van de rijke, gevarieerde literatuur van dit reusachtige land met zijn meer dan 90 miljoen inwoners in Nederland en algemener in Europa zo weinig is doorgedrongen. Brazilië is groter dan West-Europa en Rusland tezamen en even groot als de Verenigde Staten. Het beslaat bijna de helft van de oppervlakte van heel Zuid-Amerika. Een enorm ‘terra incognita’, zowel qua geografie als qua literatuur.

Er is zonder moeite een reeks van moderne Braziliaanse dichters te noemen die meer bekendheid verdienen: Manuel Bandeira, Guilherme de Almeida, Mário de Andrade, Raul Bopp, Joao Cabral de Melo Neto, Ronald de Carvalho, Carlos Drummond de Andrade, Jorge de Lima, Cecilia Meireles, Murilo Mendes, Joaquim Cardozo, Oswald de Andrade. Enz.

Dit artikel gaat over de poëzie van Carlos Drummond de Andrade. Vanaf het eerste gedicht dat ik van hem onder ogen kreeg, heeft zijn poëzie mij gefascineerd. Als er op het terrein van de literatuur minder toeval en willekeur heersten, zou er al lang een bloemlezing van zijn gedichten in het Nederlands verschenen zijn. Carlos Drummond de Andrade publiceerde achtereenvolgens de bundels Alguma Poesia (Enkele gedichten), Brejo das Almas (Moeras der zielen), Sentimento do Mundo (Besef van de wereld), José, A Rosa do Povo (De roos van het volk), Novos Poemas (Nieuwe gedichten), Claro Enigma (Helder geheim), Fazendeiro do Ar (Landeigenaar van de lucht), A Vida passada a limpo (Het leven in het net geschreven), Liçao de Coisas (Les der dingen), Versiprosa (Prozagedichten), Boitempo & A Falta que Ama en Antologia Poetica.

De eerste negen bundels zijn opgenomen in de in 1959 verschenen verzamelbundel Poemas. Verder schreef hij verhalen en beschouwingen: Contos de Aprendiz (Verhalen van een leerling), Confissoes de Minas (Bekentenissen uit Minas), Passeios na Ilha (Wandelingen op het eiland), A Bôlsa & a Vida (De beurs en het leven), Caminhos de Joao Brandao (Wegen van Joao Brandao), Fala, Amendoeira (Amandelboom, spreek).

Carlos Drummond de Andrade werd op 31 oktober 1902 te Itabira in de staat Minas Gerais geboren. Hij studeerde in Belo Horizonte en Friburgo in de farmacie. Hij werkte als leraar en journalist. In 1933 verhuisde hij naar Rio de Janeiro waar hij verbonden was aan het Istituto Patrimônio Histórico e Artistico Nacional.

In zijn werk komt de mens Carlos Drummond de Andrade zeer duidelijk naar voren. De typische humor in zijn gedichten heeft o.a. een beschermende functie. In zijn bloemlezing Apresentaçao da Poesia Brasileira constateert Manuel Bandeira over hem: ‘de dichter laat deze houding van humor vrijwel nimmer varen, zelfs niet in de momenten van de grootste tederheid.’

Zijn eerste bundel verscheen in 1930. In die tijd was het eerste élan van het Modernisme, geleid door Mário de Andrade en Manuel Bandeira, al uitgewerkt. Door de strijd van de ‘Modernisten’ waren het sonnet, het rijm, het regelmatige metrum en de klassieke zinsbouw grotendeels uitgebannen. De poëzie was ‘uit haar keurslijf bevrijd’. Anders dan bij de ‘Modernisten’ was voor Drummond de Andrade het woord niet enkel een instrument en een middel. Voor hem was het een doel op zichzelf en de basis van zijn poëzie. Hij schiep e eneigenaardige juxtapositie van het wetenschappelijke woord met het gewone, alledaagse woord. Ook verrijkte hij de Bra-

[p. 5]

ziliaanse poëzie met talrijke regionalistische en populaire uitdrukkingen. Zijn poëzie kenmerkt zich door synesthesieën, schijnbare tegenstellingen, antropomorfiseringen, objectivering van het abstracte en subjectivering van het concrete. Tussen merendeels begrijpelijke gedichten vindt men enkele duistere. In de eerste twee bundels overheerst een sarcastisch pessimisme. De derde bundel luidt een vernieuwing in. Zelf schrijft hij hierover: ‘Alguma Poesia getuigt van een grote onervarenheid met het lijden en een naïef behagen scheppen in zichzelf. Reeds in Brejo das Almas is er echter ook een toenemend besef van de hachelijkheid hiervan en een stilzwijgende afkeuring van het intellektuele gedrag (of het ontbreken daarvan) van de schrijver. Ik geloof dat ik de elementaire tegenstellingen in mijn poëzie opgelost heb in mijn derde bundel Sentimento do Mundo.’

Veel indruk maakte indertijd zijn gedicht ‘Midden op de weg’. Door slechte, voorbarige lezers werd het zelfs als ‘het gedicht van een schizofreen’ bestempeld. Er braken discussies en twisten over uit. De Modernisten hadden er grote waardering voor en beschouwden het als de expressie van het ‘drama van de dwangideeën’. Aan dit ene gedicht is zelfs een heel boek gewijd: Uma pedra no meio do caminho. Biografia de um poema. Selecçao e montagem de Carlos Drummond de Andrade. Apresentaçao de Arnaldo Saraiva. Rio de Janeiro, 1967. 196 p.

Het gedicht is ook op muziek gezet en er verscheen een bloemlezing van dichters die zich door de steen midden op de weg hadden laten inspireren.

Vele gedichten geven uiting aan het besef dat de taal volkomen ontoereikend is voor de behoefte tot communicatie, dat het leven onuitsprekelijk is, dat de maatschappij vol onrecht is waarvoor geen definitieve oplossing bestaat.

Om zijn typische humor, ironie, sarcasme, perfectionisme, afwijzing van het compromis wordt Carlos Drummond de Andrade als niet typisch Braziliaans beschouwd. Hij heeft een afkeer van de Latijnse welsprekendheid en sentimentaliteit. Dit wordt in verband gebracht met zijn Schotse voorouders.

In ‘Bekentenis van de man uit Itabira’ zegt hij:

Verscheidene jaren heb ik in Itabira gewoond
Allereerst ben ik in Itabira geboren
Daarom ben ik droevig en trots: van ijzer
Negentig procent ijzer in de trottoirs
Tachtig procent ijzer in de zielen
En deze vervreemding van wat poreus en
mededeelzaam is in het leven

In zijn gedichten geeft hij op duidelijke wijze uiting aan zijn sympathie met de uitgebuite arbeidersmassa en zijn verontwaardiging over de chronische kwalen die de Braziliaanse maatschappij teisteren: armoede, analfabetisme, ziekten, corruptie. In het gedicht ‘De os’ is de os het symbool van de onderdrukte, uitgebuite mens, van het lijdzaam gedragen leed van miljoenen, die nooit een klacht uiten. De boortoren symboliseert het materialisme dat om zich heen vreet en alles aantast.

Om te kunnen leven is gevoel voor humor dringend noodzakelijk. Men moet bereid zijn om afstand te nemen van zijn eigen problemen. Zelfs temidden van de grootste wanhoop is er hoop, kan men ergens vertroosting vinden:

Je hebt je beste vriend verloren
Je hebt geen enkele reis ondernomen
Je bezit geen huis, geen schip, geen land
Maar je hebt een hond.