Raam. Jaargang 1972

[p. 8]

Santos Lima
De pad en de nachtuil

De cipaios liepen snel omdat ze wisten dat de regen niet lang op zich zou laten wachten. Daarom keken ze voortdurend naar de lucht. Ze volgden een pad dat van ver weg uit de bossen kwam en eveneens in de verte verdween en dat de mannen raadselachtig leek en hen in onzekerheid bracht. Niemand wist wie zulke paden maakte. Het was een soort oude erfenis en allen hadden het recht om er gebruik van te maken. Ze liepen zwijgend door de duistere nacht met de gevangenen in een rij achter elkaar, met hun handen op de rug vastgebonden. Ze kwamen uit verschillende dorpen waar ze waren opgepakt.

Allen liepen teneergeslagen voort.

‘Vertel eens een verhaal!’ vroeg Zuda aan zijn collega.

‘Ik weet niets meer. Ik heb je alles al verteld.’

De stilte keerde terug en woog nog zwaarder nadat zij even onderbroken was geweest.

‘Zing!’, beval hij de gevangenen.

Ze bleven zwijgen, verdiept in hun eigen gedachten.

‘Zing!’, schreeuwde hij tegen hen.

De zweep schampte langs hun ruggen, hun huid trok zich samen, maar zelfs nu deden zij hun mond niet open. De cipaio hijgde machteloos. Een gevangene sprak:

‘Ik kan niet zingen, mijn stem klinkt nog valser dan die van een hyena, maar ik kan wel een verhaal vertellen.’

De cipaio kwam naast hem lopen, want hij moest absoluut iemand horen praten. De angst en ontsteltenis groeiden in zijn verbeelding.

‘Vertel!’

De verteller schraapte zijn keel en begon:

‘Als de pad in een meer of een poel duikt, zoekt hij een ster. Als hij zingt, is zijn stem bedroefd en wanhopig en lijkt op een aanhoudend wenen. Dat komt omdat eens heel lang geleden een pad wilde trouwen met een ster. Dat gebeurde aldus: lang geleden werd een pad verliefd op een ster. Iedere nacht ging hij op zijn trommel spelen aan de oever van het meer. De gehele nacht speelde en zong hij voor haar. Maar de ster wilde niets van hem weten, want de pad was dik en lelijk. Nu gebeurde het echter dat in een van die nachten de pad een nachtuil vond die verzwakt en zo erg gewond was dat hij niet meer kon vliegen. Vol medelijden bracht de pad hem naar het grote welvarende rijk van zijn vader, want de pad was een prins, dat had ik jullie nog vergeten te zeggen.

[p. 9]

De nachtuil werd spoedig weer beter en als blijk van zijn dankbaarheid, omdat hij zo goed behandeld was, beloofde hij zijn vriend dat hij hem de ster tot vrouw zou geven. En toen het nieuwe maan werd en de sterren nóg mooier en schitterender waren, zocht de pad de nachtuil op, opdat hij de belofte die hij hem gedaan had zou nakomen.

“Je bent nog geen koning”, antwoordde hem de nachtuil.

“Geef je mij de ster pas als ik koning ben?”

“Ja, want alleen een koning is een ster waardig.”

“Dan zal ik koning worden!”

“Dan zal ik je haar geven!”

Omdat hij geen sneller middel wist om zijn droom van een huwelijk met de ster te realiseren, zette de paddeprins het volk op tegen zijn vader, de koning. Hij doodde hem en verkocht zijn broers en de stamhoofden als slaven naar verre landen. Dit alles deed hij met steun en op aanraden van de nachtuil. Ze hielden een groot feest, met veel voedsel en veel drank. Nog nooit waren er zoveel koeien en geiten geslacht. Bier, palmwijn en brandewijn vloeiden zonder ophouden. Er kwamen koningen, vazallen, medicijnmannen, dansers, krijgers, kortom, alle padden die de aarde bevolkten.’

De verteller onderbrak zijn verhaal om te vragen zijn touw was losser te maken, omdat zijn polsen gewond en opgezwollen waren. De cipaio voldeed aan zijn verzoek.

‘Vertel verder. Trouwden ze met elkaar?’ vroeg hij hem.

‘Heb jij ooit een pad met vleugels gezien?’

‘Nee.’

‘Daarom. Zonder vleugels kun je de hemel niet bereiken. Daar had de pad niet aan gedacht. Hij had vergeten dat hij net zo was als de anderen.’

‘En toen?’ drong Zuda aan als een kind.

‘Toen aten de nachtuilen zoveel padden op dat ze bijna een eind maakten aan het hele ras...’

Dezelfde drukkende stilte keerde terug. Een van de gevangenen die aan het eind was van zijn krachten zakte luid kreunend neer op zijn knieën.

Ze hadden hem die morgen vroeg nog voor het aanbreken van de dag uit zijn hut weggehaald. Ze stonden stil temidden van de regen die nu koud en zachtjes begon te vallen.

‘We kunnen niet stilstaan. Vooruit, doorlopen!’

[p. 10]

‘Ik kan niet meer! Laat mij weggaan, want ik ben niet meer in staat om te werken. Ik ben helemaal uitgeput.’

‘Dat is een Quioco foefje, maar mij hou je niet voor de gek. Ik werk bij de blanken, ik ben een uitgeslapen Luena. Vooruit, sta op.’

De Quioco probeerde zich op te richten, maar hij viel hulpeloos weer neer. Ze lieten hem aan de kant van de weg liggen en liepen voort in dezelfde onbehagelijke stilte. Af en toe verbrak een zucht de gesloten horizon van de nacht. De neger die het verhaal verteld had, voelde in zijn ziel een felle haat. Daarom probeerden zijn vingers het uiteinde te vinden van het touw waarmee hij was vastgebonden. Toen het pad smaller werd, schampte de zweep van de cipaio langs zijn lichaam en beefde hij van haat. Zijn ziel hunkerde naar de vrijheid en zijn handen bleven onophoudelijk, met ongeduldige vingers, aan de knoop van het touw peuteren.

Plotseling schoot zijn dolk, snel, wrekend en trefzeker, tussen zijn natte kleren vandaan. De cipaios vielen slap neer als de regen in de jungle. De wet van de jungle was wreed en onverbiddelijk. Hij was ontstaan op de eerste dag van de Schepping. Zambi had stilzwijgend die wet ontworpen toen hij het hert schuw maakte, de vos sluw, de leeuw machtig, de jaguar arglistig, de gier geduldig en de slang spitsvondig.

De neger veegde zijn dolk af en borg hem weer tussen zijn kleren. Terwijl ze besluiteloos en verbijsterd rond de lijken stonden, die met hun armen uitgestrekt in het gras lagen, keken de anderen hem aan. Was hij niet de huisbediende van de administrateur die zolang met de palmatoria geslagen was tot hij flauw was gevallen?

Ze verspreidden zich in het wilde weg, zonder een woord te zeggen, zonder een groet. Ze verwijderden zich en begonnen aan de lange tocht naar hun afgelegen dorpen, waar velen van hen hun vrouw en kinderen hadden achtergelaten, kinderen die het heerlijk vonden om de harige borst van hun vader beet te pakken en zijn grote gestalte te bewonderen. Ze vertelden hen dat de pad de cipaio was en de nachtuil de blanke.

Toen de lijken van de cipaios gevonden werden, liet de administrateur de soba roepen. Deze kwam vergezeld van zijn raadslieden en onder geleide van sapitas. Sommigen zeiden dat men bevolen had hem te arresteren, anderen zeiden dat hij ontslagen zou worden, zoals met de soba gebeurd was die een verhouding met een blanke vrouw had gehad.

[p. 11]

De administrateur nam drastische maatregelen:

‘Ze hebben de cipaios vermoord die ik naar je dorp had gestuurd om leeglopers te gaan halen. De moordenaars zijn lafhartig gevlucht. Ik eis dat ze binnen veertien dagen terug zijn. Een andere kwestie: Je dochter werd heel goed behandeld en mevrouw leerde haar allerlei mooie dingen die alleen de blanken kennen. Op een avond heeft ze het vaatwerk gebroken en is ze er van door gegaan. Ik wil dat ze binnen drie dagen terug is, anders laat ik je dorp met de grond gelijk maken, begrepen? Ik laat alles met benzine overgieten en in brand steken. Nog iets anders: ik wil driehonderd mannen hebben tot het eind van de maand. Waarschuw je ondergeschikten, want van nu af sta je onder arrest. Je komt pas weer vrij als ze gebracht hebben wat ik gevraagd heb.’ De tolk bracht het afschuwelijke bericht over aan zijn stamgenoten, terwijl de administrateur de trap opliep om zich in zijn kantoor terug te trekken.

De mannen keken vol medelijden naar de soba, hoewel ze wisten dat hij contractarbeiders leverde aan de blanke die hem nu tot de gevangenis hadden veroordeeld.

De soba richtte zich met vaste stem tot zijn raadslieden en daarna ging hij de gevangenis binnen. De groep ging verslagen uiteen.

Er waren nog geen veertien dagen verlopen of aan alle eisen van de administrateur was voldaan. Alleen de negerin was niet komen opdagen.

Er was een groep goed gewapende cipaios en capitas naar alle dorpen rond Catu gestuurd om een razzia te houden, volgens de regels der kunst, met medewerking van de dorpshoofden die het vertrouwen genoten van de administrateur. De operatie was zeer geslaagd.

De vrouwen en kinderen waren de gevangenen gevolgd. Terwijl zij tussen hun glimlachen en tranen door liederen zongen, trokken zij door de bossen, onder de bedreiging van geweren en zwepen. De cipaios hadden de mannen hardhandig van hun slaapmatten gerukt en hen met touw vastgebonden onder het geweeklaag van de vrouwen en de verschrikte en niet begrijpende blik van de kinderen die met open mond gadesloegen hoe de mannen getrapt en afgeranseld werden en die haast automatisch hun vaders en broers volgden.

Op de administratie werden hun namen genoteerd, ze werden gefotografeerd en aan iedere man werd een uniform, een werkboekje en een deken uitgereikt. Zelf hadden zij er nog wat lompen en waardeloze bezittingen aan toegevoegd, omdat het hen niet toegestaan was om veel bagage mee te nemen in de overvolle wagon die voor inboorlingen bestemd was.

[p. 12]

‘Huil niet, want ik zal terugkomen!’

‘Als je terugkomt, zul je mij niet meer als vrouw willen, omdat ik te oud zal zijn.’

‘Huil niet, want ik zal terugkomen!’

‘Als je terugkomt, zul je een vreemde zijn voor het kind dat ik in mij draag.’

‘Huil niet, want ik zal terugkomen!’

‘Als je terugkomt, zal ik dood zijn.’

‘Huil niet, want ik zal terugkomen.’

‘Bijna niemand keert terug.’

Het verhaal ‘De pad en de nachtuil’ dat hier afgedrukt is, werd vertaald voor de bundel Angolese verhalen die in 1972 bij uitgeverij Bruna zal verschijnen. Het is afkomstig uit de bloemlezing Literatura Africana de Expressao Portuguesa - Prosa, die door Mário de Andrade in 1968 in Algiers is uitgegeven. De schrijver, Manuel Santos Lima, werd in 1935 geboren in Bié (Midden-Angola). Hij schreef een dichtbundel Kissange en een roman As Sementes da Liberdade (Het zaad van de vrijheid).

Het verhaal geeft een beeld van enkele praktijken die kenmerkend zijn voor het Portugese kolonialisme. De Afrikanen worden, met medewerking van de sobas, de Angolese dorpshoofden, weggesleept om dwangarbeid te verrichten voor de Portugese kolonisten of de autoriteiten.

Het Portugese koloniale bestuur bedient zich hierbij van de cipaios en capitas, de Afrikaanse politieagenten en maakt gebruik van de stammentegenstellingen. In dit geval van de conflicten tussen de Luenas en de Quiocos, stammen uit het noorden van Angola.

Elk verzet wordt meedogenloos onderdrukt. Bij het brengen van de Lusitaanse, christelijke beschaving zijn lijfstraffen onmisbaar. Hiervoor dient o.a. de palmatoria, een korte stok met aan het eind een dikke schijf die, om de pijn te vergroten, met vijf gaten doorboord is. Hiermee worden de ‘zwarte Portugezen’ door het bestuur en de kolonisten afgetuigd.

Terwijl bijna alle Afrikaanse landen al lang onafhankelijk zijn, wordt hier, in Angola, Mozambique, Guinee-Bissau, in de tweede helft van de twintigste eeuw door het achterlijkste land van Europa nog op ouderwetse wijze kolonialisme bedreven. Bij de handhaving van dit systeem krijgt het fascistische Portugal de morele en materiele steun van zijn NATO-bondgenoten. Onder het vaandel van ‘demokratie, vrede, vrijheid en beschaving’ worden de mensenrechten vertrapt en de Afrikanen afgeslacht.

Bertus Dijk