Raam. Jaargang 1970

[p. 25]

R.A. Cornets de Groot
Met andermans veer V / Het antiplagiaat

Voor K.L.

een vlo een lekkerkerker en een julikever

raken met hun tentakels in de taal

(LUCEBERT)

De schoonheid van een meisje
Of de kracht van water en aarde
Zo onopvallend mogelijk beschrijven
Dat doen de zwanen

Maar ik spel van de naam a
En van de namen az
De analphabetische naam

Daarom mij mag men in een lichaam
Niet doen verdwijnen
Dat vermogen de engelen
Met hun ijlere stemmen

Maar mij het is blijkbaar is wanhopig
Zo woordenloos geboren slechts
In een stem te sterven

Dit gedicht van Lucebert is afkomstig uit zijn eerste bundel, Apocrief.

Kennelijk liggen er platonische denkbeelden aan ten grondslag: de dichter ziet abstracte begrippen als ‘schoonheid’ en ‘kracht’ weerspiegeld in het spel der zwanen op het water. Hun schrift - n.b. een schrift dat zichzelf uitwist - is reflex van een hoger werkelijkheid, dan hier mogelijk schijnt. Deze opvatting vindt steun in de tweede strofe, die men uit kan leggen als de expressie van een dichter die weet, dat hij achter de individuele verschijnselen de constante waarden ‘schouwt’. Het verschil tussen de zwanen en de ik zit hem hierin, dat het schrift der zwanen meteen verdwijnt, terwijl het spellen van de dichter of ik-figuur uiteraard sporen achterlaat; bovendien zit er verschil in het communicatiesysteem: de ik verstaat de woordenloze taal der zwanen, - zèlf moet hij zich om woordenloze emoties uit te drukken, van taal bedienen. Door de zwanen heeft hij uitzicht op een rijk, waar woorden niet nodig zijn om inzicht in volkomen helderheid deelachtig te worden: een rijk van lichaamloosheid, van ijle stemmen, als die van de engelen - een rijk waarheen deze woordarme dichter zich aangetrokken voelt.

[p. 26]

De laatste strofe is een klacht in hulpeloze woorden over het menselijk bestaan, dat met de zwanen het einde gemeen heeft: in een stem te moeten sterven.

De gedachte dat deze opvatting van dit gedicht zeker te verdedigen is, wordt nog versterkt als men de naam van de dichter in het geding brengt. Die zinspeelt nl. op de naam van de gevallen engel, Lucifer, en is er meteen de tautologische ontkenning van (Luce = Bert = licht). Het gedicht zou dan de verwoording zijn van het ‘docetisme’ van Lucebert: een mens is de invlezing van de uit de hemel geworpen ziel, die zich op aarde de hemelse luister herinnert. De merkwaardige mededeling ‘het is blijkbaar’ op een zo onverwachte plaats in de vierde strofe zinspeelt eveneens op de naam van de dichter: blijk heeft de betekenis van ‘licht’; baar die van ‘drager’; blijkbaar = Lucifer = lichtdrager.

Een vraag die open blijft is de volgende: is de ikzegger nu de dichter of het gedicht? Volgens mij maakt het antwoord op deze vraag voor het begrip van de tekst niet zo heel veel uit, maar dat komt misschien wel, omdat ik het antwoord niet weet te geven. Wie hier het gedicht Haar lichaam heeft haar typograaf naast legt, komt voor eendere moeilijkheden als ik.

Inmiddels schept dit gedicht wel heel andere moeilijkheden!

Ik citeer Slauerhoffs Zwanezang.

Is 't waar dat ik, in langvervlogen dagen,
Geloofde in dromen en een dichter was?
Dat jonge meisjes met mijn verzen lagen
Zich te verzadigen, eenzaam in 't hoge gras?

Waarom wil geen mij, eenzaam nu, hergeven
Wat van de liefde, aan hun bloei verloren?
Nu ik verminderd ben, na zoveel leven
Nog zelfs niet zeggen kan: ik ben geboren.

Is de vervoering in hen opgegaan,
Die, eens een weelde, mij verwoestend was?
Ook de engelen die ijl en ver bestaan
Zijn onbereikbaar voor 't gevallen ras,

Dat ze verwekt heeft in verkeer met geesten
En in volmaakte schoonheid heen liet gaan,
Den goden tot genot. Zij zijn voor ons geweest, en
Nu gelukzalig en zien ons niet aan.

[p. 27]

Dit is het gedicht waar Lucebert van is uitgegaan, - de overeenkomsten spreken duidelijke taal, zoals uit het hier volgend staatje blijkt:

	Slauerhoff	Lucebert
woordgebruik	zwanezang	zwanen; slechts in een
		stem te sterven
	meisjes	meisje
	geboren	geboren
	engelen	engelen
	ijle	ijlere
	schoonheid	schoonheid
zinsbouw	... mij verwoestend was...	... mij () is wanhopig...

Maar de verschillen zijn groot. Slauerhoff bedient zich van een door de traditie gevestigde kunsttaal; Lucebert stamelt.

Nog meer verschillen treden aan het licht als we kijken naar de functie die de woorden uit het lijstje in de gedichten vervullen. Slauerhoff vat zijn hele gedicht samen in het begrip zwanezang; bij Lucebert sterft het gedicht als een zwaan, t.w. ‘in een stem’. Daarom heeft in het eerste geval de naam zwanezang ook slechts een puur beeldsprakige functie (het is Slauerhoffs laatste gedicht niet), bij Lucebert een plastische: met de stem sterft het gedicht.

Bij Slauerhoff speelt het dier in het geheel geen rol in het gedicht, maar Lucebert laat de zwanen áls zwanen, bij leven en welzijn, meedoen.

Waar bij Slauerhoff de zwanezang het einde van zijn dichterschap symboliseert, daar brengen bij Lucebert die levende zwanen het dichterschap pas op gang.

Ook bij meisjes verwijderen de twee dichters zich van elkaar. Bij Slauerhoff spelen ze aanvankelijk een actieve rol: ze houden zich, naar hij gelooft, met poëzie bezig en vinden daar bevrediging in. Tussen hem en hen vormen die gedichten een brug, die echter, met het geloof, verdwijnt.

Bij Lucebert is het meisje als lichamelijke verschijning niet eens in het gedicht aanwezig. Maar juist dat wat haar boven het individuele verheft, ervaart hij in het spel der zwanen.

Bij Slauerhoff zien we de schakels:

[p. 28]

meisjes, individueel voorstelbaar (jong; liggend in gras, afgezonderd met poëzie) via de gedichten met de ikzegger verbonden.

Bij Lucebert:

meisje, via de zwanen met de ikfiguur verbonden. En omdat het hier niet gaat om de blote waarneming, maar om wat daardoor openbaar wordt gemaakt, blijft deze band - ook als de tussenschakel uitvalt - bestaan.

Bij Slauerhoff faalt het vers als communicatiemiddel (zegt hij); bij Lucebert brengt de zwaan de dichter in contact met het wezen achter de schijn. Slauerhoff brengt zijn dichterschap met de stervende zwaan in verband; Lucebert ziet in levende zwanen een beeld voor het zijne. Hij neemt een vitalistisch standpunt in en het kan daarom nauwelijks anders of deze dichter voelt zich geroepen het nihilisme van Slauerhoff ondersteboven te gooien.

Maar wat beweert Slauerhoff nu precies in dit gedicht? Hij betoogt dat zijn gedichten hem hebben uitgeput, teruggebracht tot het niveau van onlust, onvermogen en desillusie, waarop hij, na zoveel leven, de woorden niet meer vinden kan om uit te drukken, hoe weinig levenskracht hem nog gebleven is. Dat hij niet oprecht kan zeggen ‘ik ben geboren’ betekent vooral ook, dat hij voor het eigen bewustzijn als dichter mislukt is, en zelfs dat hij als zodanig nooit heeft bestaan.

Het is een antwoord op zijn retorische vraag uit de eerste strofe. Maar dat dit antwoord tevens een vorm van zelfbeklag is, die speculeert op tegenspraak van de kant van de lezer, ligt voor de hand. Zeker in poëzie moet men verwachten dat de dichter zich tegenspreekt of tegenspreken laat: geen mens is zonder ambivalentie, en daarom mogen we toch waarde hechten aan de oprechtheid, waarmee Slauerhoff naar voren brengt, dat zijn poëzie leeft, door wat hem verwoest. Het spelkarakter van zijn retorische vraag kon niet duidelijker blijken dan op deze manier: natuurlijk gelooft hij een dichter te zijn. Dat zien we later trouwens, als hij vertelt zich door zijn verzen verlaten te voelen, die in volmaakte schoonheid den goden tot genot geworden zijn. Hij weet zich niet langer verbonden met de meisjes; bovendien is ook het rijk der goden ontoegankelijk voor hem, waar reeds de engelen - boodschappers tussen hemel en aarde - hem zo ver en ijl voorkomen. Slauerhoff is, zegt hij, werkelijk eenzaam, met niets en niemand één, in tegenstelling dus met Lucebert, wiens aardsgezindheid hem beseffen doet met hemel en hel, lichaam en ziel, dood en leven, afgrond en luchtmens verbonden te zijn.

Maar nu de vragen die dit gedicht voor ons oproept.

Waarom, indien Lucebert de superioriteit van zijn opvattingen wilde demonstre-

[p. 29]

ren, het ‘programmakarakter’ van zijn gedicht niet duidelijker in het licht gesteld?

Wat is er de reden van dat Slauerhoffs naam voor de lezer verborgen wordt gehouden?

Wat zijn daarvan de gevolgen voor een lezer, die de tekst van Zwanezang niet kent?

Is het juist hier van ‘plagiaat’ te spreken?

Maar wat wordt er geplagieerd?

Een aantal woorden, meer niet, en de aan Slauerhoff ontstolen woorden in een zodanig verband, dat de betekenissen ervan precies tegengesteld zijn aan die van de woorden uit het oorspronkelijke gedicht: géén plagiaat...

Maar men hoeft natuurlijk geen doorgewinterd psycholoog te wezen, om in te zien, dat achter ieder plagiaat een oorspronkelijke, directe zielstoestand staat: de naijver.

Doel van alle plagiaat, ook als dat doel helemaal niet wordt bereikt, is: zo'n grote afstand te scheppen tussen bron en plagiaat dat het laatste autonoom functioneren kan (Bergler merkt op, dat het al te doorzichtige plagiaat getuigt van de wens bij de plagiator, te zullen worden betrapt: wat wil men?

De man heeft nu eenmaal een kwaad geweten). Nu lijdt het geen twijfel, of Lucebert is in dat opzet bijzonder goed geslaagd: wél plagiaat...

Bij een autonoom functioneren van zijn gedicht valt immers iedere gedachte aan Slauerhoffs Zwanezang weg, en doet zich het denkbeeld voor, als zou dit gedicht in geen enkel opzicht een literair ‘programmagedicht’ zijn, maar de poëtische inkleding van een particuliere leer, die ik dan maar het ‘docetisme’ van Lucebert noem (en die trouwens in ook andere gedichten van Lucebert wel aanwezig lijkt: Het vlees is woord geworden bij voorbeeld, of Ik tracht op poëtische wijze).

Laten we om de problemen niet ondoorzichtig te maken, nu maar aannemen, dat we hier met plagiaat te doen hebben; dan mogen we er tenminste van zeggen, dat het een bewust plagiaat is.

En volgens Edmund Bergler - ik noemde zijn artikel in een vorig opstel in deze serie - is dit een plagiaat met dekking in de rug. Want hoe wordt er geredeneerd? Wat bekend is, kan zonder bronvermelding worden geciteerd. Iemand die nu een ander citeert zonder de bron te noemen, kan zich, als hij op de vingers wordt getikt, altijd verontschuldigen, door te zeggen, in de veronderstelling te hebben geleefd, voor ontwikkelde lezers te hebben geschreven.

Valt nu Luceberts ‘plagiaat’ op die manier te verdedigen? Indien ja, wat een ellende voor het peil van de Nederlandse lezers. Maar ook hier spelen onbewuste drijfveren hun rol. Wie bij plagiaat dekking in de rug beoogt,

[p. 30]

moet geen propaganda maken voor een analfabetisch, dat is: ongeletterd, ongeleerd, ongecultiveerd hanteren van de taal, want op die manier maakt hij het zichzelf onmogelijk zich op de belezenheid van het publiek te beroepen...

Maar we kunnen natuurlijk ook welwillender redeneren: een citaat wordt verborgen, om te worden ontdekt. Lag dit idee aan dit gedicht ten grondslag, dan is nu het doel bereikt. Maar wordt dit bewuste oogmerk niet toch door tegenprikkels begeleid?

Opnieuw.

Naijver kan leiden tot plagiaat. Maar een moreel hoogstaand iemand kan kultuurvijandige gevoelens overwinnen en zoeken naar een vorm waardoor het plagiaat als plagiaat ongedaan wordt gemaakt. Dit gebeurde dan ook bij Lucebert: geen jurist zal zijn plagiaat als plagiaat beschouwen. Maar een meer geïnteresseerd lezer zal de vraag stellen, waarom de naam van Slauerhoff verzwegen werd, want het verband tussen beide gedichten is duidelijk. Anderzijds zal zo'n lezer opmerken, dat in dit gedicht, dat toch stellig de bedoeling heeft Slauerhoffs opvattingen te ontzenuwen, een polemische toon ten enenmale ontbreekt (wel zei ik hierboven dat Luceberts stijl door een protesthouding werd bepaald, maar die houding geldt niet Slauerhoff persoonlijk - ze geldt het toen in zwang zijnde dichteridioom). Daaruit valt af te leiden dat het Luceberts bedoeling niet is, de geplagieerde te vernederen. Evenmin wenst hij zich ten onrechte met andermans veren te tooien: voor zijn eigen ideeën is Lucebert niet afhankelijk van Slauerhoff. Maar tóch verdreef hij die dichter uit zijn gedicht; tóch maakte hij niet duidelijk in welke richting een lezer te zoeken heeft, om zich van zijn gedicht een heldere voorstelling te maken; tóch verduisterde hij het programmakarakter van zijn gedicht en plaatste het in het licht van neoplatonische gedachten, om niet te zeggen dat hij een poëzieleer ontvouwde, die lijnrecht ingaat tegen de ideeën van Slauerhoff, daarbij de schijn wekkend, van die ideeën niets te weten. Het is een poging om een imponerende persoonlijkheid wiens autoriteit hij niet erkennen wil, te elimineren, en ja, dát roept natuurlijk tegenprikkels op, die ik verwerkt zie in het zwanenvisioen uit de eerste strofe. De actieve rol die Lucebert zijn zwanen toebedeelt, is voor dichters van zijn slag niet weggelegd. Maar dat wil niet zeggen, dat die dichters er niet naar zouden willen streven dat ideaal zoveel mogelijk te benaderen! Zó te schrijven dat met het schrijven de woorden worden weggewist: niet alleen de eigen woorden, maar vooral die, die - in dit geval - aan Slauerhoff te danken zijn. Het zou immers inhouden dat met het wegwissen van die woorden ook de geestelijke vader ervan weggewist werd - niet alleen voor de dichter, maar ook voor het publiek, zodat dat onkundig blijven zou van het feit dat hier werd geplagieerd. Het zwanenvisioen is de wensvervullingsdroom van een

[p. 31]

dichter die op geweldloze wijze en zonder polemiek een autoriteit van zwaar gewicht van de troon wil stoten, en daarbij zijn handen in onschuld wassen óók nog!

Vandaar nieuwe remmingen in zijn streven, want: men kan Luceberts eerste strofe ook lezen als een hommage aan Slauerhoff en dichters van zijn formaat. Men hoeft daartoe alleen maar het woord zwanen als een symbool op te vatten voor die poëten. Dat maakt de lectuur van het gedicht nog wel iets ingewikkelder, en het ontneemt aan het ‘program’ bovendien veel van het revolutionaire élan. Maar daar staat tegenover, dat er in historisch opzicht recht wordt gedaan: Lucebert erkent dat ook Slauerhoffs gedichten contact maken met het wezen achter de schijn: hij legt het communicatieve karakter van Slauerhoffs poëzie bloot. Anders gezegd: hij brengt de tegenspraak onder woorden, waar Slauerhoff of speculeerde in zijn retorische vraag uit de eerste strofe van zijn gedicht, - of: wie aantoont dat Slauerhoff geen gelijk heeft in zijn Zwanezang, heeft op de uitdaging die er van zijn gedicht uitgaat, het juiste antwoord gevonden. Luceberts door Slauerhoff geprovoceerde tegenspraak, kon, - en daar stuurde Slauerhoff het ook op aan, - geen ándere inhoud hebben, dan dat ze hem, Slauerhoff, tot zulk een dichter maken zou, die het horizontale (de meisjes) met het vertikale (de engelen) verbond.

Lucebert maakte van Slauerhoffs negatief beeld een positief. Maar dat plaatst ons natuurlijk wel voor de vraag of dit antiplagiaat van Lucebert niet gewoon een voorbeeld is van gewoon plagiaat...

Pinksteren '70.

Naschrift

Nu, maanden later, en nu het er duidelijk te laat voor is om nog veranderingen in het hiervoorstaand opstel aan te brengen, bereikt me via Freddy de Vree, die hem onlangs opzocht, de reden voor het uitblijven van het antwoord van Lucebert op mijn brief: toen die in zee ging, stond Lucebert op het punt met vakantie te gaan.

Van mijn hypotheses blijft derhalve niets over. Maar dat maakt uiteraard het opstel als zodanig niet overbodig.

Uit dank voor een antwoord achteraf, dat een opstel, eveneens achteraf, de schijn van voorbarigheid verleent, draag ik ongevraagd bovenstaand essay aan Lucebert in dit nawoord op.