Raam. Jaargang 1970

[p. 6]

Fritz Senn
Zeven tegen Ulysses

Toen Joyce tijdens een interview met Jan Parandowski, 'n poolse schrijver die Ulysses in het frans gelezen had, naar het origineel verwees als zijnde de enig juiste tekst,¹⁾ was het niet zijn bedoeling het franse vertalersteam in diskridiet te brengen, dat hij in ieder geval zelf had bijgestaan. Hij wilde alleen vastleggen, dat de vertaling bij het origineel ten achter stond, zelfs meer dan gebruikelijk. Het verrassende is misschien al wel dat er vertalingen zijn van Ulysses. Toen Georg Goyerts duitse Ulysses was uitgekomen in 1927 was de ontvangst van de kritiek gemengd met verbazing over de vermetelheid van de onderneming.

Een vertaler, die zo een uitgesproken avontuur begint, scheept zich in voor een ware Odyssee. Wat zijn succes zijn moge, hij verdient onze aanmoediging en bewondering. Hij moet de kundigheid, de vindingrijkheid van Odysseus zelf bezitten en bovendien diens volharding. En zo mogelijk de hulp van een vriendelijk gestemde godin van wijsheid - dat is meer dan van ons commentatoren kan worden gezegd (die noch overdreven hulpvaardig zijn ten allen tijde, noch dikwijls vriendelijk gezind.) Er zullen godheden zijn die zich tegen hem keren en voortdurende offers zullen hen niet geheel tot rust kunnen brengen. Menige storm moet worden doorstaan, gevaarlijke rotsen ontweken en draaikolken vermeden; op vreemde eilanden schuilen gevaren; enorme reuzen dienen overwonnen te worden; vreemde taalkundige kusten zal men niet kunnen ontwijken en tegenwind heeft nog haast niemand voordeel gebracht. De verliezen zullen in ieder geval zwaar zijn en de reiziger, die het strand van zijn geboortestreek Ithaca veilig bereikt met wat hem aan bemanning en lading nog rest, kan zichzelf gelukkig prijzen.

Dit essay is niet bedoeld om fouten te zoeken bij de verschillende vertalers, maar eerder om de complexiteit van hun taak, enkele van hun specifieke problemen en enkele mogelijke benaderingen aan te tonen. Er wordt geen filosofie van de vertaling verkondigd. Door middel van voorbeelden, ontleend aan diverse methoden om in ondiep water te varen, gaan we vergelijken. Voor het gemak zullen de volgende afkortingen worden gebruikt

1) ‘Sie sagten, dass Sie den “Ulysses” in Französischer Sprache lasen. Es ist keine üble ubertragung, ich selber überwachte sie, aber nur das englische Original ist authentisch’. Jan Parandowski, ‘Begegnung mit Joyce’. Die Weltwoche, Zürich, 11 F febr. 1949.

[p. 7]

uit de zeven europese vertalingen (aldus Fritz Senn in zijn oorspronkelijke tekst: in overleg met Senn hebben wij de achtste Europese vertaling, die van John Vandenbergh, er zonder speciaal commentaar, eenvoudig ter verdere vergelijking, aan toegevoegd. - B.W.-S.):

F Ulysse, traduction intégrale par August Morel; assisté de Stuart Gilbert, entièrement revue par Valery Larbaud et l'auteur.²⁾

DU Ulysses, vom Verfasser autorisierte Übersetzung von Georg Goyert.³⁾

SP Ulises, traducción por J. Salas Subirat.⁴⁾

ZW Odysseus, översättning av Th. Warburton.⁵⁾

DE Ulysses, paa dansk ved Mogens Boisen.⁶⁾

I Ulisse, unica tracuzione integrale autorizzata di Guilio de Angelis, consulenti: Glauco Cambon, Carlo Izzo, Giorgio Melchiori.⁷⁾

YU Uliks, translated by Zlatko Gorjan.⁸⁾

N Ulysses, vertaald door John Vandenbergh.⁹⁾

Niet dat we de pretentie hebben de meeste van de betrokken talen te kennen. Maar mogelijk namen we voorbeelden uit de minder bekende talen in dier voege, dat de mening van de vertalers duidelijk is of kan worden geraden.

2) Gallimard, Paris, 1948. Eerste uitgave in 1929 door La Maison des Amis des Livres, Parijs.

3) Rhein-Verlag, Zürich. 1956 (Ungekürzte Sonderausgabe, indentiek met de pocketbook uitgave - behalve de paginering - dtv. sr 49/50,, München 1966). Eerste uitgave privé gepubliceerd in 1927 in Basel in drie delen. De uitgave uit 1930 van het Rhein-Verlag in Zürich was aanzienlijk herzien.

4) Santiago Rueda, Uitgever, Buenos Aires, 1959 (derde uitgave). Eerste uitgave in 1945.

5) Albert Bonniers förlag, Stockholm, 1964. Eerste uitgave in 1946.

6) Martins Forlag, København, 1964 (vijfde druk). Eerste uitgave in 1949.

7) Arnoldo Mondadori Editore, Milaan (vierde druk). Eerste uitgave in 1960. Ook te vinden in deel III van ‘Tutte le Opere di James Joyce’, verzorgd door Giacomo Debenedetti, Arnoldo Mondadori Editore, Milaan.

8) Otokar Kersovani, Rijeka, 1964, Joegoslavische (Servo-Kroatische) vertaling.

9) Alle bladzijde verwijzingen slaan terug op de oude vertaling en daarna op de nieuwe druk van 1961 Random House uitgave van Ulysses, New York (b.v. 252/256) en tot de hierboven vermelde uitgaven, voorafgegaan door de afkortingen (b.v. F 344). Cursifering wordt in deze studie alleen gebruikt om de nadruk te leggen. Het is niet mogelijk gebleken alle diacritische tekens van elke taal typografisch weer te geven.

‘Infinite variety everywhere’ (209/212)

De vertalingen, die we hier gaan vergelijken, strekken zich uit over een veertigtal jaren. De allereersten, DU en F hebben het voordeel van ten minste enigszins geautoriseerd te zijn, de latere hadden een belangrijke hoeveelheid aan kritieken, om de voortgang van hun werk te bevorderen of tegen te houden. Voorts geven de vertalingen niet alleen de verschillende nationale of individuele temperamenten weer, maar ook de verschillende tijdvakken van onze eeuw, en een werk om deze wijdere aspecten te bestuderen zou met veel succes eens ter hand kunnen worden genomen. Verschillen van lagere graad

[p. 8]

kunnen bestaan uit schijnbaar uiterlijke dingen als het gebruik van aanhalingstekens in plaats van een beginstreepje, wat Joyce prefereerde. DU verlaat alleen Joyce's gewoonte (die het beneden zich achtte typografische tekens het werk te laten doen om z'n verschillende stemmen uit elkaar te houden). Dit laadt op de vertaler de extra moeilijkheid voor elk geval om te beslissen welke woorden tot de dialoog behoren en welke niet - werkelijk geen eenvoudige opgave.¹⁰⁾

Door de gevarieerde weergave van twee korte zinnen te vergelijken, kan de omvang gemeten worden van meer wezenlijke divergenties:

Tiens! Tiens! Coup de bélier (F 250)
Posesión plena. Latido pleno. (SP 293)
Tuppete pieno. Palpito pieno. (I 345)
Auf ihr liegen. Wildes Klopfen. (DU 288)
Fuldt top. Fuld skaelven. (DE 263)
Ovanpa. Ovanpuls. (ZW 264)
Zwaar bokkend. Zwaar bonkend. (N 297)

Enige van deze versies, en wel speciaal het eerste deel, hebben erg weinig gemeen, en bijna ieder bevat elementen die in de anderen niet voorkomt. Wanneer men nu DU en F neemt - de twee die zogenaamd Joyce goedkeuring hadden - dan is het moeilijk ze onder één noemer te brengen. Het origineel, waarvan de zeven varianten nauwelijks kunnen zijn afgeleid, is ‘Full top. Full throb’ (252/256), genomen uit de prelude van het Sirens hoofdstuk.

Deze verscheidenheid wordt niet veroorzaakt door lexicologische moeilijkheden. Er zijn heel wat ingewikkelder woorden in Ulysses dan ‘tup’ en ‘throb’.

En het is opmerkelijk, dat het ene woord, dat Joyce herhaalt en dat aldus bijzonder belangrijk wordt, zelfs in enkele vertalingen niet voorkomt en dat de letterlijke betekenis van ‘tup’ als zelfstandig naamwoord alleen in het frans voorkomt en dan nog misplaatst. De duidelijke kortheid van het origineel en de enge keuze van vokalen wordt nergens toegepast en zowel F als DU negeren de symmetrie en de alliteratie.

Verschillen van deze aard echter moet men niet aan tekortkomingen van vertalingen wijten. In feite mag men rustig aannemen, dat ieder van de vertalingen te rechtvaardigen is. De taak hier was niet het juist en exclusief vinden van het juiste equivalent voor de twee zinnen. Deze zinnen zijn minder belangrijk op zich zelf (ofschoon ze een functie op zich vervullen) alswel dat ze de eerste aanduiding zijn van een thema, dat later in het hoofdstuk

10) Blooms ‘It certainly is’ (273/278) is naar mijn mening een gesproken antwoord en niet, zoals het ontbreken van aanhalingstekens inhoudt in ‘Lieber hier’ (DU 312) deel van Blooms gedachtenstroom.

[p. 9]

wordt geïntroduceerd: ‘Full it trobbed... Throb, a throb, a pulsing proud erect. Words? Music? No: it's what's behind... Tipping her tepping her tapping her topping her. Tup... Tup... Tup... Flood, gush, flow, joygush, tupthrob’. (270-274). ‘Luid bonsde hij... Bons, een bonzen, een kloppen, trots rechtstaand. Woorden? Muziek? Nee: Het gaat om wat er achter ligt... Haar dikkend, dakkend, dokkend, dekkend. D'rop bok... d'rop... d'rop... Vloed, guts, stroom, vreugdeguts, bokbonsd'rop (N 319). De vertaling van het uittreksel van deze passage hangt dus af van hoe de verschillende onderdelen op de eerste plaats vertaald zijn of, om het anders te bezien, het hangt af waarop de muzikale noten worden beschouwd dominant te zijn om deel te hebben aan de openingsaccoorden. F vertaald de “Tup... Tup” sequens als “Tiens... Tiens” en tupthrop als “coup de belier” (268) en de twee samen zijn in de prelude vertegenwoordigd. “Full it throbbed”, als “Vibrait à plein”, is genegeerd. Aan de andere kant was het Italiaans van deze laatste zin, “Piena palpito” (I 370), wat gekozen was, samen met “Tuppalpito” (371) een basis, waaruit twee symmetrische zinnen werden gevormd.

DU introduceerde een variatie, die door het origineel in het geheel niet geëist werd: “Full it throbbed” wordt “Voll erbebte es”, maar twee synoniemen worden opgesteld om “Throb, a throb” weer te geven: “Klopfen, ein Beben,” en ofschoon “Beben” weer herhaald wordt in “bebendes Aufihrliegen” (= tupthrob’) is het ‘Klopfen’ dat naar de prelude wordt overgebracht. De sexuele boventonen van ‘Aufihrliegen’ hebben hun origineel in ‘topping her. Tup’: ‘auf ihr liegen. So’ (DU 309). De ZW versie legt slechts gedeeltelijk verband met de corresponderende passage, waar geen spoor van ‘ovan-’ te zien is; de vertaler moet het er hoofdzakelijk om te doen zijn geweest een muzikaal equivalent te vinden.

De opdracht van de vertalers is reeds bijzonder zwaar geworden - er moet op een betekenisverdichting worden gelet, geluidseffecten mogen niet worden verwaarloosd (in een episode waar de kunst muziek is), en met een volkomen ingewikkeld netwerk van motieven, die met elkaar in verband staan, moet rekening worden gehouden, ieder uitgedrukt in een woordengroep, ieder met zijn eigen probleem van toon, ritme, betekenis, associaties en bijbetekenissen. De vertaling van ‘Full tup’ leidt tot ‘Tup’ en ‘tupthrob’ en dit dient eerst te worden vertaald - en eerst te worden verstaan. Wat is de betekenis van ‘Tup’? Is het een dier, zoals de franse vertaler het nam, is het een werkwoord of is zijn hoofdfunctie een klanknabootsing te zijn (wat het inzicht van de italiaanse vertaler schijnt te zijn, die ‘Tup’ overneemt, I 371, ofwel verandert in ‘Tuppe’, ‘tuppalpito’, en van de spaanse die het licht wijzigt: ‘Top’ (SP 312)? Zou ‘Tup’ bovendien muzikaal verbonden zijn met het ‘Tap, tap’ geluid van de blinde pianostemmer? ‘Throb’ op zijn beurt zou men op een ideale manier kunnen verbinden met

[p. 10]

het slaan van de dynamo's (283/242) en het trillend geluid van de stemvork (260/264). Deze ‘wheels within wheels’ (160/163) zijn een integraal deel van Ulysses.

Het is wel duidelijk, dat van geen enkele vertaling kan worden verwacht, dat het de volle orkestratie van Ulysses recht zal doen. Vertaling, wat eigenlijk altijd ook interpretatie is, wordt dikwijls een kwestie van selecteren en is een noodzakelijke simplificatie. Voor het doel van dit essay zullen we op dezelfde wijze in hoge mate moeten vereenvoudigen om ons te concentreren op enkele aspecten van de roman, die wat kunstmatig moeten gescheiden worden.

‘In rhythmic resonance’ (291/290)

Een overdaad van klankpatronen en ritmen is een van de opvallendste kenmerken van Ulysses. Een vertaler zal nauwelijks zo'n groot taalkunstenaar zijn als Joyce. Maar zonder ook zulk een vreugde in de mogelijkheden van taal zal geen vertaler in staat zijn genoeg moed te verzamelen om zulk een intrigerende taak aan te pakken.

Er is geen linguistische bekwaamheid voor nodig om te kunnen waarderen hoe iedere vertaler, met de hem beschikbaar staande middelen het aanpakt om Joyce's vertolking van het uit elkaar spatten van het zeewater tegen de rotsen te herscheppen: ‘In cups of rocks it slops: flop, slop, slap: bounded in barrels’ (50/49) (In rotskelken plenste het: klits, klets, klots: in vaten opgesloten. N 61). De germaanse talen vormen gemakkelijk de samengestelde woorden en deze dienen hier als vervangers van de levendige opeenvolging van Joyce's monosyllaben. ‘Plasker i klippebaegre: plask, klask, plask: fanget i fade’ (DE 54). ‘Klatschar i klippblockskoppar: klatsch, klitsch, slatsch instängt i tunnor’ (SW 56). ‘Platscht in Felsbecken: platsch, plutsch, platsch: in Fässer gezwängt’ (DU 59). Dans les tasses de rochers le flot flaque: flic, flac, floc: bruit de barils’ (F 52) ‘In coppe di roccia sguazza: plop, blop, blap: imbrigliata in barili’ (I 72). De spaanse versie is opmerkingswaard om z'n dubbele weergave van de centrale sectie, eerst is er zorg gedragen voor de betekenis door drie woorden, die een geluidspatroon doen ontstaan, maar een werkelijk nauwkeurige imitatie van het origineel is toegevoegd als om de exacte muzikale notatie er bij te leveren: ‘En tazas de roca se derrama: aletea, vierte, golpetea: clop, slop, slap, embalado en barriles’ (SP 82). Succesvol als al deze oplossingen zijn, ze nemen alle hun toevlucht tot woorden, zover ik zien kan, die louter klanknabootsingen zijn, terwijl de woorden die Joyce gebruikt, zowel een betekenis hebben alswel klanken nabootsen. Geen enkele vertaler schijnt de leuke dubbelzinnigheid hebben gevat van het woord ‘bounded’.

[p. 11]

Als een verbaal motief door het uitsluitend gebruik van monosyllaben wordt gekarakteriseerd, zoals in: ‘Deaf blad Pat brought pad knife took up’ (252/256) dan is een identiek effect onmogelijk in andere Europese talen. Maar niettemin kunnen de vertalingen voortreffelijk zijn: ‘Sordo pelado Pat trajo carpeta cuchillo tomó’ (SP 294). ‘Pat sourd déplumé buvard apporte Couteau remporte’ (F 250). ‘Sordo calvo Pat portò tampone coltello asportò’ (I 346). ‘Tauber kahler Pat brachte Unterlage nahm Messer fort’ (DU 288). ‘Døve skaldede Pat bragte traepapir kniv tog ud’ (DE 264). ‘Döve skallige Pat kom med läskare hämtade kniv’ (SW 264). ‘Doof kaal Pat bracht bloc nam mes mee’. (N 297).

De snelle driedubbele opeenvolging van dezelfde tweeklank door een daar achteraankomende vierde drukt op een hoorbare wijze de zichtbare vreugde op het gelaat van Professor MacHugh uit; het tweede gedeelte van de zin klinkt weer als een echo, door een gelijkaardig ritme gepaard gaande met alliteratie - waardoor een nergens in het boek geëvenaarde eenheid van klank en ritme wordt bereikt.

A smile of light brightened his darkrimmed eyes,
lengthened his long lips (132/133).

Men kan de pogingen van de vertalers beter demonstreren dan omschrijven: ‘Un sorisso di luce gli illuminò gli occhi nerocerchiati, allungò le sue lunghe labbra’ (I 184). ‘Ein lichtvolles Lächeln leuchtete in seinen schwarz-gefassten Augen, längte seine langen Lippen’ (DU 153). Het gebruik van het koppelteken is onnodig in het duits en is strijdig met Joyce z'n consequente gewoonte om alles aan elkaar te schrijven, een gewoonte die in het italiaans wordt gerespecteerd, waar samenstellingen zeldzamer zijn dan in het duits: ‘nerocerchiati’). ‘Un sourire licide éclaira ses yeux dans leurs disques noirs, et allongea ses longues lèvres’ (F 131); ‘Ett ljust leende lyste upp hans mörkkantade ögon, förlängde hans långa läppar’ (ZW 141). ‘Et lyst smil klarede op i hans mørkrandede øjne og farlaengede hans lange laeber’ (DE 139). ‘Een lichtend lachje deed zijn donkergerande ogen oplaaien, maakte zijn lange lippen nog langer’. (N 155).

Uit de virtuose prestatie van het Sirens hoofdstuk zullen we een voorbeeld afzonderen ter vergelijking:

Miss Douce turned to her her tea aside.
He sighed, aside:
- Ah me! Oh my! (258/262)

Afgezien van de klankstructuur zal deze passage weinig problemen opleveren. Muzikale termen zouden waarschijnlijk kunnen worden toegepast, maar voor de vergelijking is het voldoende op te merken, dat ‘aside’ waarmee de eerste korte zin eindigt, een rijmend ‘He sighed’ met zich meebrengt, waaraan het aanvankelijk gebruikte ‘aside’ als een echo of een parallel is

[p. 12]

toegevoegd (evenwijdige lijnen snijden elkaar niet zou weer het gemis van Lenehan om contacten te leggen tot uitdrukking brengen?) De derde lijn kan ook weer in twee gelijke en harmonieuse delen gesplitst worden.

Het is natuurlijk mogelijk van de ene kant, Joyce z'n eenvoudige klankbouw helemaal te negeren: ‘Miss Douce wandte sich wieder ihrem tee zu./ Er seufzte: / ‘Ach! du lieber Gott!’ (DU 295). Geen spoor is overgebleven van ‘aside’, wat Lenehans geïsoleerdheid vastlegt, maar in plaats hiervan wordt een verwijzing naar God ingevoerd, die niet gerechtvaardigd is.

In tegenstelling hiermee gaat de franse vertaling er op uit het rijmend effect op eigen manier na te doen, door er zelfs een zin aan toe te voegen: ‘triste sire’: ‘Miss Douce, elle, se tourne vers son thé, en aparté. / En aparté, il soupire, triste sire: / -Ah mon vieux: Mon pauvre vieux!’ (F 256)

‘Miss Douce si volse al suo tè, fra sé. / Lui sospirò, fra sé. / -Ahimè! Povero me!’ (I 354). ‘La Señorita Douce se apartó hacia su té. / El suspiró aparte. / - Ay de mí! Pobre de mí’ (SP 300). ‘Miss Douce vendte sig afsides om til sin te. / Han sukkede afsides. / -Aah ja, aah jo!’ (DE 269). ‘Miss Douce vände sig till sitt te. / Han suckade, bortväd: / -Håhåjaja!’ (ZW 270). ‘Miss Douce wendde zich tot haar thee, terzijd'. / Hij krijt, terzijd': / -Wee mij, O mij!’ (N 304).

Zonder ook maar een woord te verstaan is het toch mogelijk te horen wat de bedoeling van de Joegoslavische vertaler was: ‘Miss Douce se ponovo lati caja, odsutna-sama- za- sa. / Sam-za sa on tuzno uzdahne: / - O, moj boze, bogo moj!’ (YU 320).

De oorspronkelijke compositie van Joyce, na het eerste ‘aside’ bevat geen elementen, die zich niet rigoureus aas het geluidspatroon aanpassen. De hele structuur blijft helder en resonerend en lijkt minder gekunsteld als de vertalingen wel moeten zijn.

‘Everythong speaks in its own way’ (120/121)

Joyce's indrukwekkende weergave van een weerkaatsende donderslag, gevolgd door een logge regel, gebed in Teutonische alleteratieve verzen, betekent een uitdaging, die de vertalers moedig het hoofd bieden:

A black crack of noise in the street, alack, bawled, back.
Loud on left Thor thundered: in anger awful, the hammerhurler. (388/394)

Commentaar is overbodig bij het aantonen van de successen en de mislukkelingen van deze klanken waar zij vertaald zijn in acht talen:

Ein schwartzer Schlag von Lärm auf der Strasse nun oh Rache brüllte

[p. 13]

zurück. Laut zur Linken donnerte Thor: schrecklich im Zorn war der Hammerwerfer. (DU 445)
Vid detta framröt ett buller på gatan, ack, sitt tack. Högt i det höga Tor tumlade: vild i vrede viggslungaren. (ZW 400)
Her lød et sort skrald, en staerk støj paa gaden, et krak, et buldrende ekko. Høit til venstre tordnede Thor: frygtelig i vrede var hammerkasteren. (DE 401)
Un noir fracas, rumeur dans la rue, éclata, quel trac, hurla, retomba. Da sa senestre sinistrement Thor tonna: en grand fureur le dieu marteleur. (F 388)
Un negro estallido de ruido en la calle: ay! gritó, percutió. Ruidosamente a la izquierda Tor tronó: en ira horrorosa el lanzador de martillo. (SP 434)
Un atro schianto di fragore nella strada ecco, accosto ululò, echeggiante. Alto a mano manca Thor tuonò: con ira orrenda lo scagliatore del maglio. (I 543)
Crn prasak na ulici prasne, jeka se zatalasne pa se zgasne. S lijeve Tor tutnji: bog bäta bijeson bätom barata. (YU 484)
Een donkere klap rumoer op straat nu, o wee, bolderde het antwoord. Links luid donderde Thor: vreselijk verbolgen de hamerhanteerder. (N 457)

Joyce neemt zelden zijn toevlucht tot pure beschrijving. Hij wendt al zijn vernuft aan, om de watheid van een ding of gebeurtenis te doen uitstralen (to epiphany). Neem de vuurpijl in Nausicaa:

A monkey puzzle rocket burst, spluttering in darting crackles (366/372). Als de vuurpijl zelf rijst de toon tot een climax is bereikt in het korte explosieve ‘burst’, waarna de toon weer daalt en het ritme verandert in overeenstemming met het vuurwerk dat aan de hemel zichtbaar wordt. In zijn op- en neergang is de zin een kort gebrip van het hele hoofdstuk, het beschrijft de kurve van Gerty's emoties en Blooms physiologische reactie. Een dergelijke prestatie te vergen in een vertaling is wel veel gevraagd. ‘Een knalraket barstte, sputterde uit knetter-de knetter-de-knetter.’ (N 431) De italiaanse zin knettert heerlijk: ‘Un razzo a girandola scoppiò in aria,

[p. 14]

sputacchiando i suoi petardi dardeggianti’ (I 502) Ofschoon hij culmineert, niet in een zichtbaar of hoorbaar teken van de explosie, maar in het neutrale ‘aria’. ‘Une chenille à détonation éclata, crachant ses pétards-éclairs’ (F 365) is expressief, maar het geluid en het beeld van de ontploffing is te vroeg ingezet, voordat de vuurpijl - ofwel de zin - zijn volle hoogte bereikt heeft. Er is geen stijging of dalen en alleen maar een zwakke uitbarsting in ‘Eine Sprührakete ging los, sprühte, knatterde’ (DU 419) Heel wat krachtiger is ‘En svärmarraket blixtrade till och sprakade sönder i fräsande gnistor’ (SW 378) maar als in F schijnt het geluid te vlug af te gaan en de top van Joyce z'n ballistische kurve wordt niet bereikt.

‘Wat is the real meaning of that word?’ (76/77)

Vertaling is hoofdzakelijk het vinden van de juiste woorden en dit is natuurlijk een zaak van het goed snappen van de juiste betekenis. Er zijn een paar vertalers die schijnen te geloven dat ‘shoneen games’ ierse spelen zijn in ‘shoneene games the like of lawn tennis’ (311/316): ‘les jeux irlandais qui rappellent le lawn-tennis’ (F 310), ‘och irländska lekar som liknade lawn-tennis’ (ZW 323). De duitse versie is wat vaag en dubbelzinnig: ‘über irischen Sport und Spiele so ähnlich wie Lawn Tennis (DU 355) - het moeilijke woord schijnt te zijn omzeild. Deze vertalingen missen juist waar het op aan komt - wat ‘di quelli anglofili’ (I 427) en ‘y juegos de inglesotes’ (SP 355) goed aangeven - en daarbij verzuimen te impliceren, dat Bloom daarbij bijzonder onfortuinlijk is in zijn pogen de conversatie terug te brengen op lawn tennis. (Hier volgt de nederlandse vertaling: ‘en van die Engelsen nageaapte sporten zoals lawn tennis’ N 367). Aangezien vertalers niet alwetend zijn, zijn dit soort vergissingen niet te voorkomen. In feite is een vertaler in een heel wat moeilijker positie dan de critici en commentatoren zijn. Deze kunnen zich veroorloven bijzonder selectief te werk te gaan en kunnen het weinigje inzicht dat zij hebben en hun eruditie ten toon spreiden met een air thuis te zijn waar dan ook door het hele boek heen - maar de vertaler kan zich aan geen enkele passage onttrekken.

‘For aged and virtuous females’ (218/221) is geworden ‘Für alte und tugendhafte Weiber’ in DU (250). ‘Weiber’ is geringschattend, als ook ‘females’ vermag te zijn en ‘alt’ is recht op de man af, wat ‘aged’ niet is. Klaarblijkelijk nam de vertaler aan dat dit aan de gedachtengang van Father Conmee ontleend was. In werkelijkheid zijn deze woorden geen gedachtenassociatie van Father Conmee. Hij passeert ‘St. Joseph's Asylum for Aged and Virtuous Females’ - leest de inscriptie en herinnert zich het weer op Portland row, no: 4-8.¹¹⁾ Joyce is naturalistisch nauwkeurig en ‘Weiber’ is

11) Thom's Official Directory for the year 1905, Dublin 1905, p. 1622.

[p. 15]

een woord dat men nooit vinden zal om een instelling van deze aard aan te duiden, noch zou het woord ‘alt’ worden gevoerd. Maar hoe kan een vertaler dat weten zonder uitgebreid speurwerk te doen? Nooit zullen de resultaten van jaren wetenschappelijk spitten de omvang van een volledig commentaar bereiken.

Dictionaires en naslagwerken zijn onmisbaar, maar hun bruikbaarheid is beperkt. Verscheidene van Joyce's scheppingen staan er niet in. Een barok monster als ‘contransmagnificandjewbangtantiality’ (39/40) is wijselijk zo letterlijk mogelijk vertaald door ieder van de vertalers.

Als Bloom aan het nadenken is over de vergankelijkheid van alles wat door menselijke arbeid gebouwd werd piekert hij over goedkope moderne woningbouw: ‘Rest rubble, sprawling suburbs, Kerwan's mushroom houses, built of breeze’ (162/164). De meerderheid van de vertalers nemen voor ‘breeze’ de noorderwind: ‘bâties de vent’ (F 161), ‘construidas de viento’ (SP 199), ‘aus Luft gebaut’ (DU 187), ‘byggda av luft’ (ZW 172), ‘bygget af luften’ (DE 171). Het is in feite een ander woord (nl. ‘cinder-dust’), wat koolslak of kool-sintels betekent en wat gebruikt wordt om as-stenen te maken - een goedkoop soort bouwmateriaal. (‘De rest puin, voortwoekerende buitenwijken, alles revolutiebouw, Kerwanhuizen die als paddestoelen uit de grond schieten, van cokesgruis vervaardigd.’ N 191-2) De bijbetekenissen van stof en as passen prachtig in Blooms mistroostige stemming, herinnerd aan Prediker. Hierop maakte de italiaanse vertaling ons attent: ‘fatte di sabbia’ (I 223).

De italiaanse vertaling goed en de andere verkeerd te noemen zou echter de zaak wat al te eenvoudig voorgesteld zijn. In geen geval kennen àl diegenen, die het Engels tot moedertaal hebben, die tweede en nogal technische betekenis van ‘breeze’ en het is beslist niet duidelijk of dit het geval is met Bloom. Voor zover we weten zou hij de uitdrukking genomen hebben als een hyperbool, als hij er over na zou denken: Lucht is nog ondeugdelijker materiaal dan koolsintel. In ieder geval zou het vreemd zijn als Joyce erop betrapt werd slechts één pijl op zijn boog te hebben. Indien de vertaler zich van enige dubbelzinnigheid bewust is, dient hij goed met zichzelf te overleggen, welk van de mogelijke betekenissen hem het belangrijkste voorkomen.

‘Quintessential triviality’ (190/192)

De wijsheid van de regel, nooit letterlijk te vertalen, is betwistbaar bij een schrijver, die zo bewust zijn woorden kiest als Joyce. Het gebruik van ‘paralysed’ in ‘And Ned and J.G. paralysed with laughing’ (337/343) kan worden betrokken op des sprekers zin voor overdrijving - wat natuurlijk

[p. 16]

ook naar voren gebracht dient te worden. Als we doordrongen zijn van het sleutelconcept van ‘paralysis’ in al Joyce's werken - reeds vanaf het ogenblik, dat hij de eerste alinea van ‘The Sisters’ herschreef - zullen we de juistheid van dit ‘paralised’ noch zijn bijgedachten over het hoofd zien. Symbolisch zijn de toeschouwers van de woeste aanval van de Citizen (Ned.: de burger) ‘paralysed’. het is daarom wel vreemd, dat alleen de spaanse vertaler voldoende vertrouwen had in Joyce z'n passie voor le mot juste om dat woord te laten staan: ‘Y Eduardo y J.G. paralizados por la riza’. (SP 381) De anderen stellen zich tevreden met min of meer gemeenzame zinnen, die verminking suggereren (‘bras et jambes coupés,’ F 336) of onmacht (‘non ne potevano piú,’ I 462. ‘können nicht mehr.’ DU 386), die wel in zekere mate passend zijn, maar niet zo doelmatig als het origineel.¹²⁾ ‘En Ned en J.G. lamgeslagen van het lachen’ (N 398).

Het is niet hoofdzakelijk de opvallend Joyceaanse woorden, die de vertalers zo ongelukkig maken. Er is geen enkele zin zo nagespeurd als die eerste vraag van Molly: ‘Yes. Who is he when he's at home?’ (64) Als regel zou de taak van de vertaler vervuld zijn, wanneer hij een gewone zin nam uit z'n eigen taal in plaats van de uitdrukking, die in Ierland gebruikelijk is: ‘Was ist das für'n Kerl’ (DU 75) ‘Come la chamiano in famiglia?’ (I 90). ‘D'ou sort-il, celui-là?’ (F 63). ‘De donde salió eso? (SP 96). “Vad är det för nånting?” (ZW 70). “Ja, hvad er det for en?” (DE 68). Deze versies voldoen op een of meer niveau's, maar ze schieten te kort om de overgrote trefzekerheid van Molly's korte uitspraken weer te geven, die haar kenmerkt als naturalistisch en als symbolisch. Op de manier waarop zij dat zegt, is het woord (ze piekert over “met him pike hoses”) vlees geworden, en nog wel mannelijk vlees in dat: “Who is he...” Dit is in enkele van de vertalingen naar voren gekomen, maar het italiaanse “Come la chiamano,” die het vrouwelijke voornaamwoord gebruikt, is niet gelukkig. Op een belangrijk overeenkomstig niveau is Molly de Maagd Maria (metempsychose is “re-incarnation” - 64/65), en een maagd met uitgesproken vleselijke neigingen. “Who is he when he's at home,” verraadt Molly's neigingen door z'n vaag en onbepaald gebruik van

12) F en I maken terloops gebruik van de gelegenheid om het evident verkeerde J.G. van het origineel in J.J. te verbeteren. Zo nu en dan herstelt een vertaling een verloren gegane passage van de tekst. Een passage, die door een typografische vergissing weggelaten is uit alle uitgaven van Ulysses (‘for Liverpool Underwriter's Association, the cost of acquired rolling stock’, moet worden tussengevoegd na ‘and Holland and’ 704/719, zie Madtes, Richard Eastman, ‘A textual and Critical Study of the “Ithaca” Episode in James Joyce's Ulysses’, dissertation on microfilm, p. 103); ze is reeds in haar geheel in enkele van de vertalingen opgenomen: gedeeltelijk in ‘et agents des Assureurs Associés de Liverpool’ (F 643) en volledig in DU, ZW en DE: ‘für die Liverpool Underwriter's Association, erstreckt, wobei die Kosten für das rollende Material...’ (DU 735), etc. Het lijkt waarschijnlijk, dat de vertalers van F en DU, toen zij een leemte in de tekst zagen, zich tot de auteur wendden om hulp. (De nederlandse vertaler verzuimde de gelegenheid deze verbeteringen aan te brengen. B.W.-S.)

[p. 17]

“he”, en is een voorbereiding tot het laatste hoofdstuk, wat overvloeit van ongespecificeerde “he's”.

De deense versie zinspeelt, misschien, nog het meest op een mogelijke correspondentie met “Quis es homo?” (81/82), een lied, wat natuurlijk eens gezongen werd door Molly. De vraag, Wie is de Mens? Wie is Christus? Wie is Bloom? is misschien wel de kern van Ulysses, (In deze algemene vorm kan het ook gezegd worden in het DU aanwezig te zijn). Alleen de italiaanse verwoording “in famiglia” doet het betrokken zijn op “at home” bewust worden. Er zijn in de lang uitgesponnen actie van dit Bloomsdag epos twee mannen “at home” in Ecclesstreet 7. Alles in het Joyceaanse heelal wijst terug naar het te-huis. Bloom is niet zo erg “happy in his home”, z'n pseudonym Henry betekent “heerser van het huis”, hij denkt aan Home Rule en komt er nauwelijks aan toe en de kunst van deze episode is de huishoudkunde. (Ja. En hoe noemen ze hem thuis?’ N 76) Ik ben niet aan 't proberen Molly's zin volledig van aantekeningen te voorzien, maar door enige inherente mogelijkheden van een onschuldig-uitziende zin te suggereren hoop ik dat er iets van de geweldige moeilijkheid door naar voren zal komen. Men zou wel bijzonder van geluk moeten spreken als een vertaler dezelfde diepte en rijkdom zou kunnen bereiken. Aan die critici, die Joyce's parallellen en analogieën uitsluitend verbaal beschouwen, ze onnodig vinden en zelfs artistiek niet te verantwoorden, moet deze kwestie natuurlijk wel irrelevant lijken. Maar al zou dat nu zo zijn, het is toch een deel van Joyce's presentatie en kan daarom toch niet worden veronachtzaamd zonder vervalsing van dat type kunst dat hij, hetzij terecht of ten onrechte, schreef.

Een niet te vermijden consequentie is dat vertalingen tenminste een dimensie missen, zij kunnen niet geheel het gevoelen en de weelde van het origineel weergeven, noch z'n ingewikkeld inelkaargrijpen. Zo nu en dan kan een stukje van het verlies worden gecompenseerd door een gelukkige zinswending, door een woord, dat zelfs het origineel overtreft. Wanneer Bloom, het magnetisme en de sexuele aantrekkingskracht vergelijkt (367/374) komt het franse woord voor magneet, l'aimant, goed van pas in: ‘L'aimant et l'acier’ (F 367). En in dezelfde alinea doet het Duits voor ‘Dress up’, ‘Ziechen sich fein an’ (DU 421) het uitstekend, aangezien anziehen ook de betekenis heeft van attractief zijn. Zo kan een woord, eerder in een passage naar voren gebracht - misschien zonder enige bedoeling - zijn weg vervolgen op een manier, die zelfs Joyce niet had kunnen voorzien.

‘Never know whose thoughts you're chewing (168/171)

Vertalers moeten even consequent zijn als de auteur. Een en hetzelfde ding,

[p. 18]

zoals O'Haras Tower moet niet ‘O'Haras Turm’ op de ene en ‘O'Haras Tower’ (DU 428-783) op de andere plaats zijn, los gezien nog van het gekke Molly een vreemd woordt te horen zeggen, 'n engels woord in dit geval. Maar dit zijn vergeetachtigheden. Ernstiger wordt de fout ten opzichte van ‘Dislike carry bottles like that hag this morning’ (369/375) in vergelijking met ‘A bent hag crossed from Cassidy's clutching a noggin bottle by the neck’ (61). Daar de ‘hag’ dezelfde is, dient men ook hetzelfde woord te nemen. In het Frans verschilt ‘une vieille fée’ (F 60) van ‘la vieille sorcière de ce matin’ (F 369). Noch zal een lezer - die we voor ons doel aannamen bijzonder attent te zijn - van de italiaanse of duitse tekst geweldig zijn geholpen door de variaties in ‘una vegliarda’ en ‘quella strega’ (I 85,507) of ‘eine gebeugte, alte Hexe’ en ‘wieder das alte Weib’ (DU 72,432). ‘Hou niet van met flessen rondlopen zoals die kol vanochtend’ (N 434). ‘Een gebogen kol kwam uit de zaak van Cassidy en stak de straat over, een drankfles bij de hals omklemmend’ (N 72).

Men kan natuurlijk aannemen en terecht, dat onze hypothetisch attente lezer zich nog steeds kan indenken, dat Bloom dezelfde oude vrouw in gedachten had, met welk woord hij ook naar haar verwijst. Dit nu gaat niet langer op bij een telkens opkomend beeld als Bloom aan vaartuigen denkt: ‘pitched about like snuff at a wake’ (372/378). Dit is een echo en wel een verbale, van een vroegere gedachte: ‘Kicked about like snuff at a wake’ (92/93). Er is echter in verscheidene vertalingen geen enkele echo: ‘dansant comme les bouchons sur l'eau’ / ‘chassé de partout comme un chien galeux (F 372/92); ‘saltando de aquí para alla sobre las ondas’ / ‘Andar con él a los puntapiés por ahí como rapé en un velorio’ (SP 417/127). In het duits valt het op dat het de betekenis van ‘snuff at a wake’ slechts eenmaal behouden heeft, maar juist niet in het Hades hoofdstuk, waar de verwijzing naar de begrafenis beter op zijn plaats zou zijn geweest, dan in Nausicaa: ‘umhergeworfen wie Schnupftabak bei einem Leichenschmaus’ / ‘Umhergestossen wie Strassendreck’ (DU 426-7, 109). Het is tekenend, dat de latere vertalingen - geschreven in een tijd, toen men de belangrijkheid van terugkerende thema's had ingezien - consequenter en letterlijk zijn: ‘kastas omkring som snus på en likvaka’ / ‘Aker omkring som snuset vid en lidvaka’ (ZW 384, 100); ‘kastes omkring som en lus paa en tjaerespaan’ / ‘Tumlet omkring som en lus paa en jaerespaan’ (DE 385/98). De italiaanse versie schijnt 't nog het dichtst te benaderen: ‘sbattuti qua e là come tabacco da fiuto a una veglia funebre’ / ‘Passato di mano in mano come una tabacchiera durante una veglia funebre’ I 511, 130, maar ten koste van de omgangstaal van het origineel. ‘Heen en weer gesmeten als snuif bij een wake (N 438). ‘Van de een naar de andere geschopt als snuif bij een wake.’ (N 109)

[p. 19]

‘Must be connected with that’ (368/375)

Geen enkel element in Ulysses kan worden beschouwd en (theoretisch) vertaald als een alleenstaand geval. Zich uitstrekkend ver buiten z'n onmiddellijke context vormt alles een deel van een groter structureel geheel. Dit is duidelijk bij de met zorg uitgewerkte motieven, die een wel zeer netelig probleem voor de vertalers zijn. Het Throwaway motief, een onder velen, zal aan een kort onderzoek onderworpen worden. Z'n hoofdbestanddelen zijn de naam van een paard, kansloos en toch winnaar, Blooms terloopse opmerking ‘I was just going to throw it away’ (84/85), en een ‘throwaway’, die in zijn handen werd gestopt om de komst van Elia aan te kondigen. (194/151); De symbolische (symballein, letterlijk: to throw together) ineenstrengeling van al deze draden reikt zeer ver; en op een meer allerdaags niveau zijn de consequenties van Blooms niet bedoelde tip ook van gevolg voor zijn eigen lotgevallen des namiddags, Een bijgedachte - dat niets werkelijk wordt weggeworpen,- drukt zelfs op de vraag aangaande de letterlijke vertaling: niets mag totaal verwaarloosd worden. Veronachtzaamde personen, onbeduidende gebeurtenissen en weggeworpen voorwerpen kunnen op slot van rekening belangrijk zijn voor deze dag. Een complete toelichting van het motief zou niet alleen een boel ruimte vorderen, maar zou ons al spoedig leiden op controversieel terrein - ideale condities voor een academisch debat, maar een enigszins frustrerende toestand voor de vertaler, wiens beproeving al groot genoeg is en wiens nederige taak het is het model met geschikte woorden te bekleden - en zonder deze woorden zou het legpuzzle model zelfs niet bestaan. De tabel op pag. 20, die zich concentreert op een paar saillante trekken van de uitgebreide vertakkingen van het motief, laat zien, welke verbale schakels van het daedeliaanse netwerk konden worden tot stand gebracht en hoe.

Geen van de vertalingen slaagt erin alle elementen op alle tijden in elkaar te passen. SP schijnt het helemaal niet te doen. Sommige schakels worden verbroken - dat is onvermijdelijk. Het is niet gemakkelijk om te zien, hoe Bantam Lyons, of de lezer uit ‘J'allais justement le jeter’ een tip op Prospectus zou kunnen halen. In de Italiaanse versie en in DU, DE en ZW wordt de naam van het paard synthetisch afgeleid van het werkwoord, wat in Blooms mond wordt gelegd aan het eind van de Lotus Eaters. Dit maakt een ongewilde tip geloofwaardig maar, oppervlakkig beschouwd, lijkt het toch wel erg onwaarschijnlijk - tenminste in DU - dat men een paard de naam geeft in de vorm van een verleden deelwoord. Men heeft zich gewetensvol moeite gegeven om het Elia strooibiljet in verband te brengen met Throwaway, Du en De nemen hun toevlucht tot een verklarende bijzin, die hierop slaat (‘een strooibiljet, dat direct wordt weggegooid’) wat wel een schakel oplevert,

[p. 20]

Naam van het paard		to throw away	throwaway (strooibiljet)
	Throwaway	I was just going to throw it away (84/85)	a throwaway (149/151 etc.)
F	Prospectus	J'allais justement le jeter (84)	un prospectus
I	Buttavia	per buttarlo via (119)	un volantino (204) un volantino da buttar (878)
SP	Billete	por tirarlo (118)	un volante (185)
DU	Weggeworfen	Hätte sie doch weggeworfen (100)	einen jener Zettel der gleich wieder weggeworfen wird (172)
DE	Kastbort	at kaste den bort (90)	en seddel... der straks kastes bort (157)
ZW	Bortkastad	Den hade blivit bortkastad (92)	en flygblad (158) en flygblad (som han bortkastat (661)
YU	Letak (399 etc.) Letkova (773)	Upravo sam ih htio baciti (108)	plakatic (183) propagandni letak (278) letak odbaciti (808)
N	Strooibloem	Het is toch maar een soort strooibiljet. (100)	een strooibiljet (175)

maar de gelijkmatige stroom van de vertelling ontsiert en de indruk wekt een commentaar van de auteur te zijn. De Zweedse vertaling gaat aan de verbinding in de eerste hoofdstukken voorbij en houdt het achter de hand tot aan het laatste moment (ZW 661) en plaatst het in een tussenzin en een tussenzin is natuurlijk wel in overeenstemming met de algemene stijl van het Ithaca hoofdstuk.

In tegenstelling met het ‘Thowaway’ complex kan de verbale vorm van andere motieven practisch constant blijven. ‘U.P.: up’ verschijnt alleen in deze vorm en de vertaler kan er aan blijven vasthouden, als hij eenmaal een geschikte remplaçant in zijn eigen taal gevonden heeft. Maar waar de letterlijke betekenis van alle componenten van het Thowaway complex begrijpelijk zijn, geraken we in moeilijkheden waar het ‘U.P.: up’ betreft - alhoewel we heel aardig kunnen gissen wat het betekent. In zijn samenvatting van de verscheidene mogelijkheden concludeert Robert M. Adams dat ‘Joyce ons geen adequate gronden voor beslissing gegeven heeft’¹³⁾ voor

13) Robert M. Adams, Surface and Symbol, Oxford University Press, New York, 1962, p. 192-193.

[p. 21]

de letterlijke betekenis. Een vertaler heeft zich echter tot een betekenis te bekennen zo zal dan de vertaling èn beperkter èn tevens duidelijker zijn dan het origineel. DU beperkt zich tot de gevolgtrekking van krankzinnigheid: ‘P-L-E-M: plem’ (DU 180), F combineert hetzelfde thema met een verwijzing naar nederlaag en naar sexualiteit: ‘Fou. Tu.: foutu’ (F 155). ‘ESTAS LISTO’ (SP 192) is minder vaag en minder suggestief als ‘U.P.: up.’ De andere vertalers volgen het origineel wat de vorm betreft en gebruiken twee of drie letters als ware het een afkorting: ‘P.i.p.: pip’ (DE 164), ‘U.p.a.: upa’ (ZW 166), ‘S.U.: su’ (I 213), O.P.: op (N 183).

‘What's in a name?’ (206/209)

Men kan de naam van een paard, en zelfs die van de echte winnaar van de Gold Cup in 1904 vervangen door een die meer in overeenstemming is met bepaalde non-naturalistische oogmerken; maar wat te doen met persoonsnamen? Het probleem is niet eenvoudig, daar Stephen Etienne genoemd moest worden in het Frans, zoals Joyce dat zelf een poosje dacht, toen Mme Bloch-Savitsky aan het werk was aan A Portrait.¹⁴⁾ In SP is Stephen Dedalus Esteban Dedalo geworden (in de spaanse versie van A Portrait) echter blijft hij Stephen Dedalus). De duitse naam is ook lichtelijk aangepast, Stephan Dädalus. De titel van het boek is vertaald in al de verschillende talen uitgezonderd DE, DU en Ned.

Van de voornamen is men als regel afgebleven, maar van deze regel is dikwijls afgeweken. The reverend Ananias Praisegod Barebones, die een speech van een britse handelsdelegatie in Cyclops (328-334) vrij vertaalt, ziet zijn naam hier vrij vertaald in ‘le Révérend Ananias Esperandieu Sacdos’ (F 327), ‘el reverendo Ananías Creondiós Purohuesos’ (Sp 373) en ‘il reverendo Ananias Benedict Tuttoss’ (I 450), ‘Ananias Loofdenheer Veloverbeen’ (N 387), terwijl de andere vertalers (uitgezonderd YU: ‘Ananias Hvaliboga-Mrsavko,’ p. 409) zich op der lezers bekwaamheid verlaten om de komische elementen in de onveranderde engelse namen te zien.

Als een grap in een naam verandert, zoals gebeurt in het geval van Cockburn, wat Joe Hynes tot de opmerking brengt ‘I know that fellow from bitter experience’ (293/298), kan de vertaler of de grap opofferen en de naam weergeven zoals hij is (in welk geval de lezer de opmerking wel verkeerd kan opnemen, als zijnde een verwijzing naar een persoon in het boek, die de spreker bekend is) of anders een geschikte remplaçant voor de naam vinden. Natuurlijk berooft men de nieuwe naam, in de taal van de vertaler, van zijn engelsheid (en het engels zijn van de namen daar gaat het net om).

14) Richard Ellmann, James Joyce, p. 500.

[p. 22]

Alleen de franse vertaling volgde deze koers en veranderde Cockburn in ‘Claudelance’ (F 292) - om duidelijke redenen. (‘Pikbrand’ N 346) Zo ook wordt Dunne (‘Dunne, says he. Ay, and done, says I’ 314/320) veranderd in Lebas (‘et bien bas que je dis’, (F 314) of in Bastan (‘y bastan,’ SP 359). Maar dat zijn niet langer namen, die een Dubliner zou opgeven in een pandjeshuis. Het is interessant dat DU probeert te spelen met de originele naam - ‘Dunne... ist grade oft genug dune’ (DU 360) en dat DE zowel de naam, als het engelse woord ‘done’ overneemt - ‘Ja och done, siger jeg’ (DE 327.)

Het is bekend, dat veel van deze voorbeelden genomen kunnen worden uit het Cyclops hoofdstuk, waar de verwantschap tussen de naam en de identiteit de meeste aandacht krijgt.

De franse vertaling gaat verder dan alle anderen in z'n neiging eigen aangnepaste namen te geven: Hornblower wordt Cocorne, Wisdom Hely Lesage Hely, Father Coffey le Père Sequeux of Cerqueux, Nosey Flynn is Blair Flynn, en we krijgen Henry Fleury, Dache Boyland, Alexander Cleys en le révérend Hugues C. Amour. Zelfs de Freeman's Journal wordt veranderd in L'Homme Libre, El Hombre Libre in het spaans. M'Intosh is in het spaans Impermeable, ofschoon de naam, die door Joe Hynes werd neergeschreven op de begrafenis Encerado is. In Yva Fernadez' vertaling van ‘Clay’ in het frans - tussen twee haakjes - is Maria om een of andere reden Ursula genoemd.¹⁵⁾

Enkele van die namen, die aldus vertaald werden, behoorden tot echte personen in Joyce's Dublin, die met de literatuur niets te maken hadden. Hier moet de vertaler van de roman terdege op bedacht zijn, hij die in ieder geval nauwelijks op de hoogte kan zijn welke van die namen gefingeerd zijn of niet. En dikwijls schijnt de naam alleen maar te zijn opgenomen om er wat mee te spelen. ‘....miss Dubedat? Yes, do bedad. And she did bedad. Huguenot name I expect that. A miss Dubedat lived in Killiney I remember.’ (173-175) Bloom had het bijna goed. Er was een mrs Du Bedat in Killiney.¹⁶⁾ Dit feit is minder belangrijk, dan het gebruik dat van de naam gemaakt wordt. De germaanse talen hebben minder moeilijkheden om de naam vast te houden en een adequate echo te vinden in hun eigen woorden, die erbij past. (Ja, in der Tat’, DU 200, etc ‘Juffrouw Dubedat? Ja doe dat. En ze doet me dat en hoe.’ N 205) De romaanse talen vinden een naam uit: ‘Mademoiselle de Saint-Prix? Je vous en prie. Et elle en prit sapristi’ (F 172), ‘... miss Deperbac? Si, día perbac. E gliela dié perbac’ (I 238), en ‘... señorita Dupuch. Sí, la pucha. Y elle se, pucha digo’ (SP 210). Alleen

15) Gens de Dublin, Editions Plon, n.d. ‘Cendres’, p. 205-218.

16) The Post Office Dublin Directory and Calendar for 1896, Alex. Thom & Co., Dublin, 1896, p. 663.

[p. 23]

de spaanse vertaler heeft er geen erg in, dat Miss (en ook een keer Lady Dubedat nog twee maal verschijnt in Circe. Daar - in het spaans - wordt ze ‘Lady Gwendolen Delbidet’ (SP 522), wat op zichzelf weer een basis is voor ‘Miss Dubedatandshedidbedad’ (571/586): ‘la senorita Delbidetysidelbidet’ (SP 608) wat geen spoor meer bevat van de vroegere señorita Dupuch.

Zelfs de naam van een gevestigde literaire figuur - zij het van de tweede orde - Dr. Richard Best, waarvan men toch onmogelijk zeggen kan dat hij een gefingeerde persoon is¹⁷⁾ wordt niet met rust gelaten. F en SP behandelen hem alsof hij alleen maar een gefingeerde figuur is. Dit is gemakkelijk te zien waarom dat nodig is. Van die variaties als Stephens ‘Mr Secondbest Best’ (201/203) moeten erbij behandeld worden. Dat is zonder moeite gelukt in het duits: (Zweitbest Best,’ DU 232), deens (Mr Naestebest Best,’ DE 211), zweeds (Nästbäst Best, ZW 212) of in het nederlands: (Mr Opeennabest Best’, (N 238). De italiaanse vertaler laat Mr Best ongemoeid. ‘Mr Best di seconda scelta’ maar plaatst een verklarende voetnoot die er op wijst dat er een woordspeling op de naam plaats plaatsvindt (I 276). In 't frans wordt Mr. Best altijd M. Bon genoemd alleen om dit zinnetje voor te bereiden: ‘Mr. Moinsbon Bon’ (200). De spaanse vertaler, die in het algemeen en in het bijzonder dikwijls F volgt - vindt señor Orden het juiste woord: ‘señor Segundo Orden’ SP 239). In het Joegoslavisch is gospodin Bonus gemetamorfoseerd in gospodin Nebasnajbolji Bonus (YU 249).

Een naam kan 't onderwerp zijn van allerlei diepgaande associaties, als Aaron Figatners naam, een juwelier die (echt) aan de Wellington quay woonde. ‘Bloowhose dark eye read Aaron Figatner's name. Why do I always think Figather? Gathering figs I think’ (255-259). Het is weer in de germaanse talen, dat de naam betrekkelijk dicht bij het respectievelijke woord voor vijg staat, ofschoon de associatieve sprong van ‘Figather’ naar ‘Feigensammler’, ‘Samla fikon’ of ‘Samle figener’ nog vrij groot is. De franse vertaling bouwt de naam op vanuit ‘gauler des noix’. ‘Bloodont l'oeil noir était en train de lire le nom d'Aaron Gaudenois. Pourqoui est-ce que je pense toujours à Gaulenois? A cause de noix probablement’ (F 253). De spaanse oplossing is in de grond dezelfde: ‘Bloom cuyo negro ojo leía el nombre Aarón Yountigos. Por qué siempre pienso Juntahigos? Jutando higos, pienso yo’ (SP 297). In het italiaans is de naam alleen wat geretoucheerd: ‘Bloodelquale l'occhio scuro leggeva il nome di Aaron Figolter. Perché me vien sempre in mente Ficoltor? Raccolta di ficchi probalmente’ (I 350).

Als eenmaal een vertaler van het origineel is afgeweken moet hij wel op zijn hoede zijn. Aaron Figatner, b.v. neemt deel aan de achtervolging op

17) Richard Ellmann, ‘The Backgrounds of Ulysses’, Kenyon Review, XVI, 3, Summer, 1954, p. 337.

[p. 24]

p. 571/586, wat voor F als voor SP een struikelblok blijkt te zijn, omdat beide hem hier weer als de onveranderde Aaron Figatner (F 532, SP 608) invoeren. Hierdoor is het boek dus met een romanfiguur verrijkt. Dezelfde inconsequentie kenmerkt de Joegoslavische vertaling, waar een etymologisch opgepoetste ‘Aarona Feigenbratta’ niet noodzakelijk zal worden geidentificeerd met een latere ‘Aaron Figatner’ (YU 316, 703).

‘But then the allusion is lost’ (167-170)

Of de mogelijke allusie in ‘vijgen plukken’ op Math. 7:16 of luc. 6:44 in de verscheidene vertalingen, tot hun recht komen is meer dan ik met zekerheid kan uitmaken. Joyce's allusies kunnen wel het meest verbijsterende probleem voor de harwerkende vertalers vormen.

Men kan - dat is duidelijk - niet veel doen met allusies betreffende zuiver ierse aangelegenheden. 'n Cliché als ‘an entirely new departure’ (450/458) brengt ierse politiek uit de tijd van Parnell in gedachten. Allusies, stevig verankerd in een speciale geschiedenis of kultuur, zijn haast onmogelijk te vertalen in een andere taal of kultuur, vooral niet als het slechts een vage verwijzing is.

Ook zal niemand het de vertalers verwijten, als zij een Shakespeare woordspelling vereenvoudigen als ‘the sledded poleaxe’ (185-187) met z'n schrander gebruik van een variante spelling van de tekst in Hamlet. Als de vertalers de letterlijke betekenis overbrengen hebben ze gedaan, wat maar menselijk mogelijk is, wat ze dan ook allemaal doen, nl. zich concentreren op de slagersbijl en de Polacks maar vergeten. (... die de slachtbijl hanteerde N 219). DE vormt een uitzondering, waar de engelse uitdrukking gewoon is overgenomen en cursief gedrukt. Deze methode verzekert het bewaard blijven van al de mogelijke betekenissen van de allusie, maar - practisch genomen - is het buitengewoon onwaarschijnlijk, dat de allusie zal worden herkend als zodanig, want het is natuurlijk niet de ontwikkelde deense lezer, die in staat is woordspellingen en allusies in het engels te kunnen apprecieren, die zich met een vertaling behelpt. Overigens schept de zin, die in een vreemde taal staat, een speciale atmosfeer en neemt hem wel al te zeer uit de context weg. Maar op zijn beurt helpt hij de lezer gewaar te worden, dat er meer in de passage schuilt, dan hij mocht verwachten.¹⁸⁾

Men moet natuurlijk aannemen, dat het geen vertaling lukt Joyce in al zijn allusieve omwegen te volgen. Maar toch blijkt steeds dat er gelegen-

18) Deze truc wordt dikwijls toegepast in DE wanneer het onmogelijk is een zin te vertalen: ‘The unfair sex’ (DE 165), ‘Poched [sic] eyes on ghost’ (DE 171), ‘Det er morsomt at se the unpar eet r alleled embarra er der ikke to r'er? to e'er ment of a harassed pedlar...’ (DE 127), etc. Zie ook ‘Dunne’ boven vermeld.

[p. 25]

heden gemist zijn om de tekst te verlevendigen. In Cyclops verweeft Je verteller, die bovendien een zeer bekwaam verteller is, de titel van een patriottisch lied in zijn ironische commentaar: ‘So off they started about Irisch sports... and building up a nation once again’ (311/316). Het zou echt niet eerlijk zijn van een vertaler te vragen, dat hij alle fragmenten van ierse liederen herkent, waarvan het Cyclops hoofdstuk alleen al doorspekt is - en dan nog hiernaar te verwijzen in een andere taal. Maar zo nu en dan levert Joyce een voetnoot zelf tot de allusie als een parodie, die onmiddellijk op de smalende opmerkingen volgt. ‘... by a remarkably noteworthy rendering of the immortal Thomas Osborne Davis' evergreen verses (happily too familiar to need recalling here) A nation once again...’ (311/317). Daar de lezer van welke vertaling dan ook, vertrouwd gemaakt kan worden met het overbekende lied, is het jammer, dat geen enkele vertaler gebruik maakt van de gegeven titel en van de voorgaande opmerking. Men kan nauwelijks verband vinden tussen ‘reconstituer une nation’ en ‘Rentrant au nombre des nations’ (F 310-317) of ‘e riconstruire una nazione’ en ‘Nuovamente nazione’ (I 427-428), of ‘Wiederaufbau der Nation’ en ‘Wieder einmal Nation’ (DU 355-356), etc. Deze twee passages horen niet meer bij elkaar en verhelderen elkaar ook niet, zodat de woorden van de verteller bittere ernst worden. Het ironische van pas komen van het lied zelf (het duidt op ‘passions vain and lowly,’ ‘cruel passions’, waar Ierland van bevrijd zou moeten worden¹⁹⁾ en - in Cyclops - waarschijnlijk nog niet bevrijd is) gaat natuurlijk altijd verloren. (... en de opbouw van eindelijk weer een natie. N 267; Eindelijk weer een natie. N 368).

19) ‘A Nation Once Again’, Walton's Treasury of Irish Songs and Ballads, Dublin, geen datum, p. 87.

Quotations every day of the year’ (276/280)

Er zijn middelen om naar de overbekende Shakespeareaanse aanhalingen en bijbelse echo's te verwijzen in de vertalingen. Hiermee is nog niet gezegd, dat zelfs de meest bekende aanhalingen altijd opgevangen zijn. ‘Es lebe das Leben’ (SV 165) is beslist geen verwijzing naar Genesis zoals ‘Let there be life’ (143/145). (‘Daar zij leven’ N 168.) Maar dikwijls is er gewoon geen equivalent in de andere talen. A Song of Sixpence kan alleen maar in het engels worden gezongen en als Joyce Bloom er in zijn gedachten uit laat aanhalen worden de vertalers gedreven tot het gebruiken van een redmiddel. Niet alle aanhalingen en allusies kunnen worden gemist (zoals de verwijzing naar A nation once again’ uiteindelijk het geval is. ofschoon niet zonder schade). Soms moet men de aanwezigheid van enige verwijzing laten voelen, al zijn er geen grondvesten om op te bouwen.

[p. 26]

(Hier volgen drie regels uit A Song of Sixpence. B.W.-S.) ‘The maid was in the garden’ (67/68), ‘The king was in his countinghouse’ (68) en ‘Queen was in her bedroom eating bread and’ (74/75) vormen een passend parallel en horen bij elkaar en worden herkend ook door de minst ontwikkelde engels sprekende lezers. Met de moeilijkheid voor ogen van een totaal gemis aan kinderrijmpjes, of iets wat daartoe bruikbaar is in zijn eigen taal, kan de vertaler het ritme van een versje gebruiken om duidelijk te maken, dat Bloom niet eenvoudig iets vaststelde, wat in werkelijkheid gebeurde en dat de drie regels met elkaar in verband staan: ‘Og pigen stod i haven. / Kongen sad i skatkam'red. / Dronningen var i sit sovegemak og spitste brøg og’ (DE 72, 73, 79).

Het parallel lopen kan worden bereikt door de phrasering: ‘La sirvienta estaba en el jardin. / El rey estaba en su tesoro. / La reina estaba en su dormitorio comiendo pan y’ (SP 100, 101, 107). In het frans is als een teken des onderscheids een deuntje toegevoegd: ‘La servante était au jardin, et rin et rin. / Le roi compait ses écus, et ru et ru. /... le reine était dans son lit qui mangeait son pain bis, biribi’ (F 67, 67, 73).

Een lezer, die ‘Das Mädchen war im Garten (DU 79) tegenkomt denkt er immers niet aan dat er geen meisje in de tuin is en dat Bloom zich slechts een rijmpje herinnert. En er is ook geen verband met ‘Er war allein in seiner Kammer’ (DU 80). Er is wel duidelijk een poging gedaan om aan te tonen, dat Blooms gedachten niet helemaal prozaisch zijn. De nadruk op eenzaamheid wordt nauwelijks gewaarborgd (terwijl Bloom in een situatie is, waar - als regel - alleen zijn gewenst is). Niets is er meer van de King overgebleven, of van Joyce's aardige vergelijking van het outhouse met de countinghouse met z'n bijkomstige Freudiaanse boventonen (helemaal uitgewerkt in de laatste bladzijden van Calypso). Consequent aan z'n omissies vervolgt de vertaling een paar pagina's verder: ‘Und ist allein mit ihrem Jammer’ (DU 88). Ofschoon het thema en de rijm de lezer terugverwijst, is er niets van Mr en Mrs Blooms koninklijke attributen overgebleven. Dat de analogie, aangebracht door de auteur wordt verlaten, mag dan minder ernstig zijn; de tekortkomingen van een ad hoc oplossing: Molly's toestand voorstellen als zijnde zielig gaat in tegen de teneur van Joyce's tekst, die haar brengt in koninklijke overzading en zalig nietsdoen.

Naar het schijnt heeft de zweedse vertaling zich door de duitse op het verkeerde pad laten voeren. Terwijl de eerste regel ‘Tjänstflickan var i trädgården’ (SW 74) het origineel volgt in betekenis en ritme, volgt het tweede, ‘Han var ensam’ (SW 81) het thema niet en hij is ook niet nauwkeurig. De²⁰⁾

20) Vgl. Stephens ‘We walk through ourselves, meeting robbers, ghosts, giants, old men, young men, wives, widows, brothers-in-love. But always meeting ourselves’ (210/213), ‘Told him the shortest way to Tara was via Holyhead’ (Portrait, 250), etc.

[p. 27]

derde verwijzing, ‘Ensam in sin kammare’ (ZW 81) interpreteert eerder het origineel dan het te vertalen en spijtig genoeg verkeerd - het is werkelijk niet Molly's alleenzijn in haar slaapkamer, die Leopold Bloom tot nadenken brengt.

Ter vergelijking volgen de nederlandse vertalingen: ‘De meid was in de tuin’. (N 80). ‘De koning zit waar hij niet gestoord mag worden.’ (N 81). ‘Koningin was in haar slaapkamer en at haar brood met.’ (N 88).

‘Invent a story for some proverb which?’ (69)

Er zijn veel spreekwoorden, die huns gelijke of daaromtrent in andere talen hebben, maar nog meer die dat niet hebben. Blooms wijsheid uit zich dikwijls spreekwoordgewijs: ‘Longest way round is the shortest way home’ (370/377). (‘Hoe langer de omweg, hoe eerder thuis.’ N 436). Veel vertalers vatten dit letterlijk op, DU drukt het wat gemeenzaam uit, zodat het niet in de sfeer valt van een spreekwoord: ‘Längster Weg rum ist der kürzeste nach Hause’ (DU 425). ‘La via piú longa è anche la piú corta per tornare al punto di partenza’ (I 509) weet zich er pedant en gemakkelijk van af te maken en mist de ‘home-gedachte (Zie: ‘Who is he...’) Het spreekwoordelijk karakter in F is duidelijk aanwezig, maar het is een heel ander spreekwoord geworden. Het heeft met 't origineel spreekwoord alleen maar het sleutelwoord ‘Chemin’-weg gemeen: ‘Tous les chemins ramènent à Rome (F 371). Dit wijzigt de gedachtengang van Bloom aanzienlijk en wijkt al te zeer af van het Odyseesche en Viconiaanse motief van cyclische beweging en terugkeer. ‘Longest way round is the shortest way home’ zou bovendien nog lang niet zo'n gekke samenvatting van de hele ‘Ulysses’ zijn. Dezelfde aanspraak zou men op ‘Alle wegen leiden naar Rome’ niet kunnen maken, zonder dat het in Jyceaanse kringen tot tegenspraak zou kunnen leiden.

Een consequentie, waarbij men bij vertaling niet aan ontkomt is, dat de tekst heel wat minder betrouwbaar is dan de originele van Joyce zelf - datgene, wat opgesloten ligt in ‘ramènent à Rome’, ‘Jammer’, ‘Ensam’ etc. hoort er eigenlijk niet bij en men zou er zich domweg door kunnen laten misleiden.

‘He quoted elegantly (234/246)

Een stuk van de tirade van de Citizen (‘de Burger’) tegen de engelse wreedheid eindigt met ‘caning on the breech,’ en geeft aan John Wyse Nolan een welkome gelegenheid om terug te vallen op een van z'n gevatte aanhalingen: ‘-'Tis a custom more honoured in the breach than in the observance’ (323-329). De vertaler heeft het hoofd te bieden aan een Shakespeare-

[p. 28]

aanse uitdrukking, die niet ingeburgerd is in niet-engelse kulturen en bovendien nog met woordspelingen op homoniemen. De geestigheid en het briljante van deze combinatie schijnt, op het eerste gezicht, nogal gemakkelijk en oppervlakkig,²¹⁾ en daarom dienen er wat aanwijzingen gegeven te worden over wat ermee bereikt wordt in de roman zelf. Allereerst is de dialoog kenmerkend voor een bepaald soort cafépraat en, hetzij al of niet op niveau, moet dit in de vertaling worden herschapen. Daardoor wordt de spreker gekarakteriseerd. Nolan is gek op elegante citaten (234/246, 319/325). Het citaat in zijn context is verre van nutteloos. De woorden van de grootste engelse dichter worden aangehaald om wat van de meer laakbare aspecten van Engeland's grootheid te bespotten. Impliciet bevestigt Noland de Citizen's zienswijze dat ‘something is rotten in the state of England’, maar wij op onze beurt als lezers kunnen afleiden, dat dat ook het geval is met de toestand van nationalistisch Ierland. De ironie keert zich weer tegen de patriotten zelf, wier gebruiken weinig twijfels overlaten dat hun mentaliteit een variatie is op het ‘caning of the breech’. Het is in feite alleen maar Bloom, die durft te breken met de gebruiken, die door allen worden in ere gehouden. De situatie van het Denemarken van Hamlet heeft zijn verdere parallel in het Cyclops hoofdstuk, waarin ook onmenselijke ongerechtigheid vast op de troon zit. Het is niet te verbazen, dat er een heel stel van deze relevante bijbetekenissen niet te vertalen zijn.

Als altijd sluit de italiaanse versie nauw aan bij de zin van het citaat: ‘E un'usanza meglio onorato con l'infragerla che con l'osservarla’ (I 443). Als in het origineel passen woorden als ‘oronata’ en ‘osservarla’ prachtig in het uitgebreider thema van aan religie gebonden patriotisme. Aan het ritme voelt men dat de spreker geen allerdaags proza gebruikt. Er is echter geen poging gedaan het citaat te koppelen aan het voorgaande ‘vergate sul postriore.’ Afgezien van het geestige wordt er een air van plechtigheid gegeven aan Noland woorden.

De Scandinavische talen pennen zich vast aan de woordspeling, die de twee zinnen verbindt: ‘... at saette skik paa maasen...- Der er en skik, som haedress mer ved brud end lydighed’ (DE 335-6).’... för spöslitning... -‘Ett bruk som vållar större slitning je mer det utövas’ (ZW 335).

Het aanwezig zijn van een citaat kan wellicht door de lezer worden geconcludeerd; DE gebruikt zeer knap de standaard Shakespearevertaling. Hier volgt de nederlandse versie: ‘het schenden van het achterste’ (N 381) ‘Het schenden van dit gebruik komt meer voor dan de naleving daarvan.’ (N 381).

21) Richard M. Kain (Fabulous Voyager, Chicago, 1947, p. 152) denkt niet dat de intrinsieke waarde van de woordspeling van primordiaal belang is en, afzonderlijk genomen, is dat natuurlijk ook niet het geval.

[p. 29]

Er is geen verbale verbinding van ‘Prügel auf die Hose’ en ‘Diese Sitte ist umso anerkennenswerter, je weniger man ihr huldigt’ (DU 370). De betekenis van de Shakespeareaanse regel is behouden gebleven, maar de juiste tint is niet gevonden. Nolans woorden, schoon niet van spotternij ontbloot, hebben een pretentieuse klank gekregen.

Een heel andere lijn is er in het frans gevolgd ‘... la bastonnade à la culasse’ slaat op ‘- Préférable d'etre le culasseur que le culasse’ (F 322). De grappigheid van de opmerking is bewaard gebleven, maar de betekenis is gewijzigd. Het contrast ‘culasseur - culasse’ steunt overduidelijk op de situatie in Cyclops, maar enige spitsvondigheden, die op de Hamlet associaties slaan, zijn in het niet verdwenen.

‘Could make a kind of pun on that’ (278/282)

Woordspelingen, zoals die ene die hierboven werd aangeroerd, zijn meer dan decoratieve versieringen in Ulysses. Als een woordspeling duidelijk is en noodzakelijk, dan is er door elke vertaler fors aangepakt met de middelen, die in zijn taal tot zijn beschikking staan. ‘... inperio de ultramar o de semimarultra’ (SP 105) lijkt een goede poging om de geestigheid, die Bloom 'ns gelezen had, te imiteren: ‘Griffith's paper is on the same tack now:... overseas or halfseaover empire’ (71/72). ‘Het blad van Griffith gooit het nu over dezelfde boeg:... een overzees rijk dat halve zeeën leegzuipt’ (N 85). ‘Grosses Uberseereich, aber nicht mehr zu übersehen’ (DU 85) speelt met het woord ‘Ubersee’ evenals het origineel maar doet geen recht aan de scherpte van Griffith's pen. Daartegenover behoudt de franse weergave het scheldwoord, maar mist de bondigheid van de woordspeling: ‘il règne sur les mers ce peuple de soulos’ (F 71). Het italiaanse ‘impero britannico o imperio brianconico’ (I 101) is adequaat, ofschoon het aspect dat betrekking heeft op de zee onderdrukt is geworden. De scandinavische versies redden ook een woordspeling: ‘ett oöverskådligt, inte ens halvöverskådligt imperium’ (ZW 79), ‘et oversøisk rige, der ikke er til at overse’ (DE 77), waarvan de laatste de duitse versie volgt.

Beelden van de zee en allusies op dronkenschap kunnen gelijkwaardig vervangen worden, zonder misschien veel van de essentie te verliezen, zoals enige voorbeelden bewijzen, maar concrete woorden als ‘sun’ en ‘son’ zullen letterlijk moeten worden vertaald en ze zullen niet hetzelfde klinken in andere talen - een voor de hand liggende schakel tussen verscheidene belangrijke motieven moet aldus worden gemist. Het is eveneens onmogelijk zulke eenvoudige begrippen als ‘word’ en ‘world’ te vervangen en niet alle talen maken het mogelijk een tikfout als van Martha Cliffort ‘that’ other wolrd’ (67/77) aannemelijk te maken. (‘... dat andere wereld...’ N 91). In

[p. 30]

het frans is ‘monde’ nog dicht genoeg bij ‘mot’ om haar vergissing geloofwaardig te maken: ‘cet autre monde-là... ce mot-là’ (F 76). Een vrgissing, die zich over drie letters uitstrekt van een totaal van vijf letters is natuurlijk technisch minder waarschijnlijk, dan het inlassen van een overbodige maar belangrijke letter 1.

In de italiaanse vertaling verklaart een voetnoot dat ‘quell'altro mondo’ een vergissing voor ‘modo’ (I 108) is, maar ‘that other word’ wordt vertaald als ‘quella parola.’ In DE en ZW bleek het onmogelijk de allusie van Joyce op 't hiernamaals te vertalen en daarom werd er overal en uitsluitend ‘word’ gebruikt: ‘det andet ord’ (DE 82, etc.), ‘där andra ordet’ (ZW 84, etc.). Dat ander woord heeft jammer genoeg weinig betekenis in een passage, waar Martha's vergissing associatief verbonden is met hel: ‘There is another world after death named hell. I do not like that other world she wrote’ (113/115).

In het duits is er ook geen kosmische dimensie t.a.v. Martha's woorden: ‘weil ich das andere Wort nicht leiden kann’ (DU 90); In Hades echter is het verandert in: ‘Ich kann die andere Welt nicht leiden, schrieb sie’ (DU 133), wat de betekenis van de passage redt, maar het wijkt af van de waarheid, daar het niet is wat Martha in de duitse brief schreef. De oplettende lezer moet dan ook de indruk krijgen, dat Blooms geheugen faalt. Van de andere kant als Bloom ‘words of power’ in het zand schrijft aan het eind van Nausicaa, keert de vertaler terug naar ‘des andern Wortes’. (DU 430).

De spaanse vertaling houdt de middenweg. Ze beperkt zichzelf tot ‘word’ in Martha's brief: ‘esa otra palabra’ (SP 110), verandert het in ‘world’ in Hades: ‘Non me gusta ese otro mundo, ella escribió’ (SP 149), waarbij dezelfde opmerkingen gemaakt dienen te worden als in DU. Maar als eenmaal de andere wereld is geintroduceerd, blijft dat zo en als de grote ‘I.AM.A’ in het zand schrijft, denkt hij heel toepasselijk aan woorden en werelden: ‘eso otro mundo’ (SP 421).

De beperkingen, die iedere taal oplegt om woordspelingen te maken, sluit b.v. ook het dubbelzinnig gebruik van een woord als ‘race’ uit, wat zo mooi de hele alinea afsluit met ‘previous intimation of the result’ van de Gold Cup race: ‘... bearing in his arms the secret of the race’ (660/676). Zeer economisch en komisch is Bloom aldus aan de Hebreewsche profeten gelieerd, een parallel die waarlijk niet verwaarloosd mag worden. Maar de vertalingen kunnen dat niet bereiken en de een dan wel de ander van de betreffende betekenis zal moeten worden gekozen. De meerderheid van de vertalers beslissen voor het menselijke (of joodse) ras: ‘la race’ (F 601), ‘la raza’ (SP 697), ‘propria razza’ (I 897), ‘rasens’ (ZE 661), terwijl er slechts twee de wedrennen kozen: ‘løbets’ (DE 652), ‘des Rennens’ (DU 685). Vandenbergh vertaalde: ‘... en in zijn armen meedragend

[p. 31]

het geheim van de rennen, gesneden in de taal der voorspelling’ N 750).

Daar het bijna onmogelijk is woordspelingen, citaten en allusies in een andere taal over te zetten, is het misschien verhelderend om te zien, hoe Joyce het zelf deed. James Stephen's gedichtje ‘Stephen's Green’ kan men nauwelijks met Joyce's laatste proza vergelijken en Joyce's vertalingen in 't frans, duits, latijn, noors en italiaans²²⁾ moet men vooral niet al te serieus nemen. Maar Joyce's tendenties worden ondubbelzinnig duidelijk - hij gebruikt alle mogelijkheden tot het maken van woordspelingen en allusies, die hij in de vijf talen maar ten toon kan spreiden. Hij speelt met de titel in het frans en maakt ervan ‘Les Verts de Jacques’, noemt het ‘Jakobsgrässlicher’ in 't duits, voert een platte duitse uitdrukking in: ‘liess los einen Schrei’, en ook een variatie op een spreekwoordelijk gezegde (‘Ein Mann, ein Wort’) - ‘ein Wind, ein Wort’.²³⁾ Hij geeft de neutrale wind van het origineel een specifieke en bijna mythologische dimensie in 't latijn (Boreas) en voegt er een rituele glans aan toe (‘oremus’). De wind wordt ‘a bandit cousin of Fra Diavolo’²⁴⁾ in het italiaans en Ragnarok is geleend van de noorse mythologie.

De kansen zijn groot, dat Joyce niet graag gehad zou hebben, dat z'n vertalers even vrij te werk zouden gaan bij het vertalen van zijn tekst, als hij heeft gedaan met de tekst van Stephens (aan wie hij natuurlijk enkele principes van Finnegans Wake wilde demonstreren.) Het is moeilijk te betwisten dat voor Joyce noch woordspelingen noch allusies onbelangrijk zouden zijn.

22) Herdrukt in Letters, uitg. Stuart Gilbert, p. 317-19, en Ellmann, James Joyce, p. 668-9. Zie ook de studie van Mr Tysdahl betreffende de noorse vertaling op p. 240-1.

23) Mme Claire Goll was zo vriendelijk mij toestemming te geven om een andere vertaling van het duitse gedicht aan te halen waarin, naar het schijnt, Iwan Goll ook de hand heeft gehad:

Der Wind fuhr auf, stiess einen Schrei
Pfiff mit den Fingern laut dabei.
Wirbelt das Laub, das dürr und alt
Ringkämpfte mit dem ganzen Wald -
Zu Tod! heult er. Zu Tod und Mord!
Gott helfe uns. Ein Mann ein Wort!
(Ins Deutsche übersetzt vom James Joyce und Iwan Goll)

24) Joyce's brief aan James Stephens, 7 mei 1932, Letters, p. 319.

‘You cant get on in this world without style’ (736/751)

Of critici de obsessie van Joyce, om zoals in Ulysses ieder hoofdstuk in een aparte stijl te schrijven, met alle excessen waartoe dat kan leiden prijzen of afkeuren, de vertaler moet deze opzet volgen zo goed als hij kan. Dit is gemakkelijker gezegd dan gedaan.

Men heeft mij verteld, dat de zweedse vertaling b.v. in haar herschep-

[p. 32]

pingen van de pedante beschrijving in het Ithaca hoofdstuk uitstekend is. Dit kan echter niet van de duitse vertaling gezegd worden, die het heerlijk hoogdravende van ‘vespertinal perambulation or equestrian circumprocession’ (700/715) vertaalt met het allerdaagse ‘abendliche Spaziergange oder Ritte’ (DU 730) ‘avondwandelingen of rondritten te paard’ (N 795). Vergelijk hiermee ‘déambulations vespérale ou tourneés équestres’ (F 639) of ‘deambutazioni vespertine o circumprocessione equestre’ (I 930). ‘Eructions consequent upon repletion’ (710/715), ‘oprisping na verzadiging’ (N 806) weergeven door ‘Rülpsen nach dem Essen’ (DU 742) is feitelijk goed en stilistisch fout.

Een voorproefje van de stijl van Ithaca in een van de Cyclopen parodieën ‘as to the desirability of the revivability of the ancient games’ (311/317) is briljant gemanifesteerd in het zweedse: beträffende önskvärdheten av möjligheterna för ett återupplivande av de forna idrotter’ (ZW 323). In contrast hiermee lijkt ‘l'opportunité de voir restaurer les ancient jeux’ (F 310) weinig opwindend, en het duitse, ‘die Notwendigkeit, die alten Spiele... wiederzubeleben’ (DU 356), die ook een opgeblazen zelfstandig naamwoord in een ondergeschikte bijzin verandert, valt eveneens in duigen. De duitse vertaling zou zich gemakkelijk een zwaarwichtigheid als ‘die Wünschbarkeit der Wiederbelebbarkeit’ hebben kunnen veroorloven.

De overdaad en de herhalingen van het door gemeenplaatsen overheerste Eumaeus hoofdstuk vind niet altijd zijn weerga. De vermoeide wijdlopigheid van een kleinood als ‘Whereas the simple fact of the case was it simply a case of the husband not being up to scratch’ (635/651) is te zeer gestroomlijnd in ‘Und der ganze Fall war doch eigentlich nur folgendes:... (DU 657) Daar er een psychologische reden voor Bloom was het uitgestelde punt van de zin door een onnodige woordenvloed te verbergen, is de openheid van de duitse versie bijzonder slecht op zijn plaats. (‘Terwijl de zaak eigenlijk eenvoudigweg hierop neerkwam dat de echtgenoot doodgewoon niets presteerde.’ N 720) De italiaanse versie, die profiteren kan van dertig jaar wetenschappelijke studie, houdt zich aan de originele tekst, zover de taal het toelaat: ‘Mentre tutto l'affare si limitavapoi a questo, che era solo questione di un marito...’ (I 844). Het is niet te verwonderen, dat de vertaler, die er niet in slaagde het humoristisch karakter van de overbodige bijdragen in dit hoofdstuk te zien, meende dat ‘Diese humorvolle Gratisbeigabe rief ziemliches Gelächter bei seiner entourage hervor’ (DU 656) een adequate weergave was van ‘This gratuitous contribution of a humorous character occasioned a fair amount of laugther among his entourage’ (634-650).²⁵⁾ (‘De ongevraagde bijdrage van humoristische aard verwekte onder zijn entourage vrij grote hilariteit. N 719).

Zelfs is Gerty MacDowells overdreven naïve sentimentele stijl niet altijd

25) Dat ik de nadruk op de duitse vertaling heb gelegd komt hoofdzakelijk door de overweging, dat 't op gebied van stijl misschien het verstandigste is zich aan zijn eigen taal te houden.

[p. 33]

gemakkelijk te imiteren. Er zijn passages bij waar de stijl van haar gedachten de manier van Molly's ononderbroken wijdlopige afdwalende monoloog benadert en erop vooruit loopt.

She was wearing blue for luck, hoping against hope, her own colour and a lucky colour too for a bride to have a bit of blue somewhere on her because the green she wore that week brought grief because his father brought him in to study for the intermediate exhebition and because she thought perhaps he might be out because when she was dressing that morning she nearly slipped up the old pair in her inside out and that was for luck and lover's meetings if you put those things inside out so long it wasn't of a Friday (344-5/351).

Het hoofdzakelijk bezig zijn met kleren, de bijgelovigheid en het gebruik van ‘he’ en ‘his’ zonder een duidelijk antecedent liëren Gerty met Molly Bloom. Maar de verbinding wordt ook aangeduid door de stijl. Er is, op een uitzondering na, geen interpunctie en een van Molly's thematische woorden, ‘because’, verschijnt viermaal (daarom hier cursief ter vergelijking). Iets van deze stilistische affiniteit moet ook in de vertaling uitkomen.

Het blauwe stel droeg ze om geluk te hebben, ondanks alles toch hopend, haar eigen kleur en ook de gelukskleur voor een bruid die altijd ergens iets blauws moet dragen omdat het groene dat ze nu een week geleden droeg haar ongeluk had gebracht omdat zijn vader hem binnenhield om te studeren voor die beurs voor de middelbare school en omdat ze dacht dat hij misschien uit was gegaan omdat ze zich toen die ochtend aan het aankleden was ze bijna haar oude binnenstbuiten had aangetrokken en dat betekende geluk en samenzijn met de geliefde als je die dingen binnenstbuiten aantrok zo lang het ten minste geen vrijdag was. (N 406)

De duitse vertaling - die geen enkele interpunctie gebruikt voor Penelope - breekt Gerty's ademloze stroom kapot tot kleine hijgende grammaticale eenheden, aan elkaar geregen met alle versieringen die (dat dacht Joyce) de mannelijke geest gebruikt om rationale gedachten onder- en nevenschikkend te rangschikken: komma, dubbele punt en verscheidene voegwoorden:

Sie trug Blau des Glückes wegen, gegen alle Hoffnung hoffte sie, ihre eigene Farbe und auch die glückbringende Farbe für eine Braut, irgendwo wollte sie unbedingt ein bisschen Blau tragen, weil das Grün, welches sie an jenem Tage trug, ihr Unglück gebracht hatte, denn sein²⁶⁾

26) Budgen, James Joyce and the Making of Ulysses, Indiana University Press, Bloomington, 1960, p. 263.

[p. 34]

Vater hate ihn reingeholt, dass er für den Stipendiumwettbewerb arbeitete: sie dachte auch, er könnte vielleicht noch draussen sein, denn als sie sich an jenem Morgen anzog, hatte sie beinahe die alte verkehrt angezogen, und das bedeutet Glück und dass die Liebenden sich treffen, wenn man so was verkehrt anzieht, es darf nur kein Freitag sein. (DU 394-5)

Uitdrukkingen als ‘des Glückes wegen,’ de dubbele punt die de hele zin stopzet en een nieuwe start nodig maakt, en het gebruik van ‘denn’ (dat altijd een gewichtige hoofdzin inleidt) naast ‘weil’ wat in Penelope gebruikt wordt (DU 757), dit alles geeft aan de zin een al te beredeneerd air. De zin zou psychologisch gestructureerd moeten worden, niet volgens de klassieke grammatica. Ook de franse vertaler moest voegwoorden gebruiken voor Joyce's enkel, ‘because’: ‘car’, ‘puisque’ en ‘parce que’ (F 344).

Een gelukkige vondst als het geladen woord ‘exhibition’ is een van die Joyceaanse trekken, die zich aan de greep van de vertalers onttrekken.

‘Doesn't go properly’ (177/180)

De vraag of grote literatuur eigenlijk wel vertaald kan worden, d.w.z. overgezet in een taal die anders is dan die waarin zij geschreven is, is betwistvaar en kan misschien objectief worden beantwoord. Het hangt af van hoe men staat tegenover taal, literatuur, kunst en leven. Al mijn commentaar, waarvan ik hoop dat de voorbeelden, die ik genomen heb respresentatief zijn voor de bestaande vertalingen, leidt tot de gemeenplaats, dat zelfs onder de beste onstandigheden en buiten de fout van de vertalers om Ulysses toch iets van zijn essentiële kenmerken verliest. Het verliest in zijn onmiddellijke invloed, in z'n diepte en in het nauwgespannen weefsel van z'n menigvuldige patronen.

Op deze punten zullen wat critici van mening verschillen. De italiaanse criticus Francesco Flora, om er een te noemen, zou het er nadrukkelijk niet mee eens zijn: ‘La recente fatica condotta de italiani ha rivelato la traducibilità sostanziale dell'opera e dunque la sua vitalità, confermando l'opinione in me sempre piú radicata che la pagina intraducibile non merita d'essere tradotta, perché non è essenziale, non avendo raggiunto quella universalità che sarebbe comunicativa in qualsiasi diverso linguaggio, diventata conoscenza e belleza.’²⁷⁾

We zullen eerst te bepalen hebben wat essentieel is en wat niet. Wat is hoofdzaak en wat is bijkomstig in een roman, die het unieke aan het licht

27) Francesco Flora, Poesia e Impoesia nell' Ulisse di Joyce, Nuova Accademia Editrice, Milan, 1962, p. 15-6. Iemands opvattingen over de vertaalbaarheid van Ulysses zullen aanzienlijk verschillen, naarmate hij het op een lijn stelt met Finnegans Wake, Joyce's latere ontwikkeling of dat hij het vergelijkt met de Bergrede, zoals Mr Flora doet: ‘Chi chiederà se il Sermone della Montagna sia o no traducibile?’ (p. 16)

[p. 35]

brengt van zulke ontzettend onbeduidende en onessentiële gebeurtenissen als die op 16 juni 1964, van zulk een doodgewoon iemand als Leopold Bloom? Maar aan hen die geloven, dat er geen nuttoloze bijdragen zijn, dat niets voorgoed wordt weggegooid, zal nauwelijks een enkel facet van Ulysses ooit niet-essentieel voorkomen.

Dit is geen ontkenning van de enorme waarde van al de vertalingen, waaruit hier voorbeelden genomen zijn en die misschien een beetje unfair critisch bekeken zijn.²⁸⁾ Ze hebben, voor zover ik weet, allen hun waarde bewezen - de vroegste zonder twijfel - ze hebben de literatuur van hun land beinvloed en hebben het klimaat van hun tijd helpen vormen. Zij allen verhelderen en interpreteren een boek, dat zozeer verheldering en interpretatie van node heeft. En ze bestuderen is, meen ik, boeiend interessant. Ook hun fouten kunnen ‘portals of discovery’ zijn. Feitelijk kan men wel stellen, juist omdat het vertalen van Ulysses in zekere zin onmogelijk is, dat het daarom zozeer de moeite waard is om het te doen.

Unterengstringen, Zwitserland.

Vertaald uit het engels door B. Wijffels - Smulders.²⁹⁾

28) Verschillende overwegingen moeten terzijde gelaten worden, waaronder zulke aardse als de noodzakelijkheid van de vertalers om de kost te verdienen; anderzijds het niet bereid zijn van de uitgevers geld te verliezen aan een karwei, dat misschien wel tien jaar of meer zou kunnen vergen.

29) Ulysses van James Joyce. Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam. 1969. De vertaling is van John Vandenbergh.