Raam. Jaargang 1969

[p. 2]

[Nummer 58]

Hugo Brems
De warmte van de radiator en de poëzie van het gedicht

Op dinsdag 18 maart jl. had aan de afdeling neerlandistiek van de universiteit te Amsterdam een forumgesprek plaats over de methode van poëzie-analyse. Dit gesprek werd geleid door Prof. Dr. Sötemann. De deelnemers waren de critici Rein Bloem, Jacques Kruithof en Fons Sarneel, de linguist Klooster, Dr. H.G. van den Doel, auteur van ‘Creatief gedichten lezen’, (Meppel, J.A. Boom en Zoon, 1968), en ikzelf. Aanleiding was het boekje van Dr. Van den Doel, waarin een welbepaalde methode konsekwent wordt gevolgd. De auteur omschrijft zijn visie op de poëzie-interpretatie als volgt: ‘Creatief gedichten lezen’ wil zeggen: het vers is niet gemaakt door de dichter, maar door de dichter plus lezer. De tekst is pas af, als het door de lezer geïnterpreteerd is tegen de achtergrond van diens bewustwording.’ (blz. 7) Deze gedachte wordt in het slotbericht nader geconcretiseerd.

‘Het creatief lezen is niet aan een bepaalde methode gebonden (...). Er is maar één houdbare methode om teksten te analyseren, en dat is de methode welke door het gezond verstand ingegeven wordt. Dit gezond verstand vraagt telkens om een andere benaderingswijze; (...) Zij, die zich vastbijten op één bepaalde methode, zijn te kortzichtig om zich vruchtbaar met literatuur te kunnen bezighouden.’ (blz. 120)

Dit geeft de indruk van een vrij radicale stellingname voor de beslissende rol van de individuele subjectiviteit bij het interpreteren en analyseren van poëzie.

Implicaties daarvan zijn dat elke algemeengeldigheid en verifieerbaarheid van de interpretatie als onbereikbaar worden afgedaan. Zij is immers op haar beurt creatie en zodiende vrij, ongrijpbaar.

Daaruit volgt, dat elke methode, die zich aandient als objectief, slechts schijnbaar objectief is, vermits ze haar eigen creatief aspect niet kan uitschakelen. Dit betoogt Dr. Van den Doel in een pamflet, dat hij bij de bespreking ronddeelde. En hij vat samen: ‘In de wetenschap is uitgesproken subjectiviteit te verkiezen boven schijnbare objectiviteit’.

Dit is een zuiver standpunt, dat Dr. Van den Doel met overtuiging en brio verdedigde. Eigenaardig en niet zo zuiver waren de reacties hierop van forumleden en publiek. Met vrij grote onderlinge eensgezindheid verweet men de auteur een fundamenteel gebrek aan wetenschappelijkheid, wat zou

[p. 3]

blijken uit de onmethodische gang van zaken en de oncontroleerbaarheid van de resultaten. De rol van de creatieve subjectiviteit werd afgewezen en moest de plaats ruimen voor een objectief controleerbare verzameling van feiten, waarbij het laatste woord aan het gedicht is, niet aan de lezer.

Mij viel op, dat de zgn. ‘objectiviteit’ en ‘wetenschappelijkheid’ van het poëzieonderzoek zo hartstochtelijk werden bepleit, alsof men werkelijk via deze criteria het bestaansrecht van de literatuurstudie moest verantwoorden. Voortdurend had ik de indruk, dat de aanwezige beoefenaars van ons vak nog steeds gebukt gaan onder een gevoel van minderwaardigheid ten opzichte van de positieve wetenschappen. Nog altijd schijnt men de methode van deze wetenschappen als ideaal te beschouwen, wellicht verblind door de enorme en tastbare resultaten ervan.

Wie verblind is, ziet niet heel klaar. Daardoor komt het misschien, dat men niet heeft opgemerkt, dat de methode van de positieve wetenschappen zoveel positieve resultaten oplevert omdat zij is aangepast aan haar ‘positief’ object. Wilde men dat voor ogen houden, dan kon men ook vermoeden, dat zij minder aangepast is aan een andersgeaard object. Het minderwaardigheidsgevoel zou dan verdwijnen en de weg zou openliggen voor vruchtbaar, want ongecompliceerd werk, op het eigen terrein, dat van de poëziestudie.

In wat volgt wil ik trachten enkele inzichten weer te geven, die naar mijn indruk aan elke bemoeienis met poëzie moeten ten grondslag liggen.

Wij kunnen wel uitgaan van het axioma, dat de allereerste vereiste voor een efficiënte onderzoeksmethode is, dat zij zou aangepast zijn aan de eigen aard van het te onderzoeken object. Wil men dus poëzie bestuderen, dan moet men dat doen met een methode, die afgestemd is op de bestaanswijze van de poëzie.

Hoe bestaat echter poëzie?

Poëzie, zo ervaren wij, bestaat als kwaliteit van een tekst. Niet evenwel, zoals b.v. de warmte bestaat als kwaliteit van de radiator. Wel is het zo, dat de eigenschappen van de dingen, b.v. warmte, mede geconstitueerd worden door onze ervaring ervan, maar anderzijds blijft het toch waar, dat deze eigenschappen objectieve, meetbare gegevenheden zijn. De inbreng van het subject is in zoverre secundair, dat hij alleen optreedt om de warmte b.v. te maken tot een warmte-voor-de-mens. Naast deze warmte-voor-de-mens bestaat er ook de warmte als objectieve kwaliteit, die binnen de materiële orde ook materiële effecten heeft op andere materiële objecten.

Wanneer de wetenschap de dingen en de eigenschappen van de dingen met haar positieve methodes te lijf gaat, dan heeft zij dit soort eigenschappen op het oog. Zij meet temperaturen, snelheden, afstanden, volumes. Zij

[p. 4]

spreekt niet over een bijtende kou of een broeierige hitte, niet over duizelingwekkende snelheden of slakkegangetjes, evenmin als over een flinke afstand. Dat kan zij ook niet, omdat zij dan zou spreken over essentieel subjectief-menselijke ervaringen, die niet objectiveerbaar zijn. Juist deze beperking, door abstractie van het subject, is de kracht van de wetenschap.

Ook de poëzie ervaren wij als een kwaliteit, nl. van het gedicht. Het onderscheid ligt hierin, dat de poëzie enkel blijkt te bestaan als kwaliteit-voor-de-mens, nl. voor de lezer. Zonder lezer geen poëzie.

Poëzie schijnt dus te behoren tot die orde van verschijnselen, waartoe ook de broeierige hitte en de slakkegang behoren, en waarop de positieve methodes van de wetenschap geen vat hebben.

Mag dit gelden voor ‘poëzie’, anders is het gesteld met het ‘gedicht’. Het gedicht is het object, waarvan poëzie de kwaliteit is. Het gedicht is in eerste instantie niets anders dan een geschreven tekst, een reeks woorden in een bepaalde volgorde. Daarin onderscheidt het gedicht zich niet van eender welke tekst, die woorden en verbanden tussen woorden presenteert. Het onderscheid ontstaat pas, wanneer de lezer, door te lezen, in een tekst de kwaliteit ‘poëzie’ onderkent.

Nu dringen zich twee vragen op.

1. Wat is de bestaanswijze van het gedicht?

Wij stellen vast, dat het gedicht, als taaltekst, in de eerste plaats bestaat op de wijze van de taaluiting. D.w.z. het bestaat als een min of meer samenhangend geheel van betekenissen, geïncorporeerd in woorden, woordcombinaties, zinnen. Als taaluiting is het gedicht communicatiemedium, vorming van zin door een spreker (schrijver) en mogelijkheid tot assimilatie van zin door een toehoorder (lezer). Het is de plaats waar de zin zich bevindt, die van de ene persoon is uitgegaan om zich aan de anderen aan te bieden. Het gedicht, zoals elke tekst (en in zoverre enkel tekst), gaat op in zijn functie van betekenisoverdracht. Wil men het gedicht als zodanig onderzoeken, dan zal men zich moeten bedienen van de methodes, die ontwikkeld zijn voor de linguistisch-semantische analyses van elke taaluiting.

Men kan dan stellen, dat het gedicht niets anders is dan een hoog georganiseerde vorm van taalgebruik.

De onderzoeker heeft in dit geval een welomschreven object en kan uitspraken doen, die verifieerbaar zijn, explicitaties van een materiële tekst, van betekenissen en betekenisverbanden. Zijn analyse krijgt een zo hoog mogelijke graad van objectiviteit en daardoor een aura van wetenschappelijkheid.

2. Hoe verhouden zich poëzie en gedicht?

Om naar de radiator terug te grijpen: de poëzie staat tegenover het ge-

[p. 5]

dicht, zoals de warmte tegenover de radiator. D.w.z.: de radiator is warm en het gedicht is poëtisch. De warmte bestaat ‘op de wijze van de radiator’, en de poëzie bestaat ‘op de wijze van het gedicht’. Er is geen poëzie buiten het concrete gedicht om. Maar er is evenmin poëzie buiten de poëtisch-gevoelige lezer om, zoals er ook geen warmte is, buiten de warmte-gevoelige mens om.

(Ik spreek hier uiteraard over de warmte in fenomenologische zin).

Deze dubbelzinnige toestand vraagt een nadere verklaring. Hoe kan de poëzie tegelijkertijd een eigenschap zijn van het gedicht en toch pas bestaan bij de gratie van de lezer? Hoe kan het zijn, dat het gedicht eerst in het lezen tot poëzie wordt, en dat deze poëzie toch geen exclusieve bijdrage van de lezer is?

De verklaring ligt voor de hand. Het gedicht is slechts poëzie in potentie. Deze potentie wordt gerealiseerd en geactualiseerd door de lezer. Wij kunnen voorlopig samenvatten: de poëzie van het gedicht bestaat op de wijze van het gedicht in de realisatie ervan door de lezer.

Aan de hand van deze vaststelling, kunnen wij trachten een adekwate methode te omschrijven voor de analyse van dit object. J.J. Oversteegen geeft in zijn besprekingen van ‘Vondsten en bevindingen’ van H.U. Jessurun d'Oliveira (Raster II, 1) de volgende stellingen als basis voor literatuurbeschouwing. ‘1) het te beschouwen object bestaat uit woorden en andere typografische tekens. 2) wij kennen het object door het te lezen (...) Gevolg van deze twee punten onder meer: zijn voornaamste vraagstelling draagt een taalkundig semantisch karakter.’ (blz. 68)

Passen wij deze principes toe op de hogergeschetste beschrijving van gedicht en poëzie, dan zien we, dat het object van close-reader d'Oliveira niets anders is dan het gedicht en dat zijn methode aan dat object adekwaat is. d'Oliveira, en met enige nuanceverschillen andere close-readers en merlynisten (zoals Oversteegen, Fens, Bloem) analyseren het gedicht als een complexe vorm van taalgebruik. Zij doen dat grondig en konsekwent.

Zij zijn daardoor in de mogelijkheid hun uitspraken verifieerbaar te maken, wat dan ook overeenkomt met stelling 3: ‘de observaties en oordelen van de criticus moeten voor zijn lezers aan de hand van het object kontroleerbaar zijn.’ (blz. 68)

Het ideaal van deze opvatting is het ideaal van de wetenschap, want ‘Hoewel haar object de kunst is, gehoorzaamt de poëzie-kritiek eerder aan de normen van de wetenschap.’ (blz. 67)

Dan blijft de vraag: wat doet men in dergelijke opvatting met de poëzie (van het gedicht)? Binnen het complexe en dubbelzinnige geheel dat de poëzie/gedicht is, maakt men bewust abstractie van het onkontroleerbare, want slechts door de subjectiviteit bestaande, element poëzie. Dat moet

[p. 6]

men ook doen, wil men de eis van objectiviteit blijven stellen. Anderzijds is het toch zo, dat de analysant, door de interne samenhang van het gedicht te expliciteren, bezig is met poëzie in potentie, nl. met de gegevenheid, waaruit de poëzie ontstaat.

Om het met de termen van de fenomenologie te zeggen: hij is bezig met het gedicht-als-bestaanswijze van de poëzie, als mogelijkheid tot poëzie. Dat de objectieve kritiek zich in de beste gevallen daarvan bewust is, bewijst de uitval van Oversteegen tegen de subjectivisten: ‘Ook wie iets overdraagbaars over die ontroering (= die het gedicht in de lezer teweeg brengt) wil zeggen, (....), zal van een beschouwing van die omineuze woorden moeten uitgaan, om vast te stellen welke mogelijkheden zij, op zichzelf en in hun bijzondere kombinatie binnen dat ene gedicht, in zich hebben.’ (blz. 70-71)

Tot zover de ‘gedicht-ontleders’, die zich met een bewonderenswaardige ijver beperken tot datgene wat, indien al niet een objectief, dan toch minstens een intersubjektief houvast biedt.

Men kan ook anders te werk gaan. Men kan zijn aandacht richten op de poëzie, en de mogelijkheden die als uitnodigingen in het gedicht liggen, realiseren. Dit is een principieel andere bezigheid. De gedichtontleder tracht vanuit een onpersoonlijk standpunt de volle maat van realisatiemogelijkheden te onderkennen en aan te wijzen.

De poëzielezer daarentegen heeft er enkel belang bij die mogelijkheden van het gedicht, die hem als zeer persoonlijk individu aanspreken, door zijn lectuur te realiseren en tot actuele poëzie te maken.

Hij is de pianist die de klaviercompositie realiseert. Hem interesseert niet de structuur van de radiator als warmtebron, wel of hijzelf het er warm of koud van krijgt.

Hij verwezenlijkt de potenties van het gedicht en deze verwezenlijking is een creatieve bezigheid, die adekwaat is aan het object ‘poëzie’. Wil iemand vanuit deze optiek een opstel schrijven over zijn bevindingen, dan is dit opstel niets anders dan de weergave van een tot poëzie-gerealiseerd gedicht.

Door het feit, dat dergelijke realisatie een strikt persoonlijke, want creatieve aangelegenheid is, geeft zij automatisch elke aanspraak op zgn. wetenschappelijkheid en kontroleerbaarheid prijs. Aldus Dr. H.G. van den Doel.

Daarmee staan we dan even ver als aan het begin van deze uiteenzetting, nl. voor het dilemma creativiteit-wetenschappelijkheid.

Er is nochtans één belangrijk verschil met het uitgangspunt. Het dilemma is veel scherper gesteld: Wie poëzie te lijf gaat, staat voor de keuze:

[p. 7]

ofwel streeft hij konsekwent wetenschappelijkheid na, wat kontroleerbaarheid en algemeengeldigheid van de beweringen impliceert. Dan is hij bezig met een taalstructuur en maakt abstractie van het subjectieve element poëzie. Ofwel koncentreert men zich op de poëzie en op de verwoording van de subjectieve realisatie ervan. Dan geeft men het echter op zijn uitspraken te funderen en als objectieve analyses voor te stellen. Ons uitgangspunt was, dat elke methode moet aangepast zijn aan haar object. Beide zijn het: de eerste aan het object ‘gedicht’, de tweede aan het object ‘poëzie’.

Geen van beide is adekwaat aan het object, waar het om gaat: de complexe realiteit die is: het poëtische gedicht en/of de poëzie van het gedicht, een realiteit sui generis. Wezensaspecten ervan liggen in het bereik van de objectiviteit en even wezenlijke elementen in de sfeer van de subjectiviteit. Principieel gesteld lijken beide vlakken en hun respectieve benaderingswijzen diametraal tegenover elkaar te staan.

Houden wij voor ogen dat beide methodes elkaars tegengestelde zijn en toch allebei juist, dan merken we dat ze in feite complementair zijn. (Iets wat we natuurlijk allemaal weten, maar liefst zo gauw mogelijk vergeten). Daaruit volgt dat beide methodes zo intens mogelijk moeten gevolgd worden in een eenheid van analyserende reflexie en creatieve voltrekking. De analysant zou er naar moeten streven een zo hoog mogelijke spanning te bereiken tussen de objectieve, quasi-materiële gegevenheid van het gedicht en zijn subjectieve, individueel menselijke realisatie van die gegevenheid. Dat wil zeggen dat hij op basis van een nauwgezette tekstanalyse, uitgevoerd met alle beschikbare methodes van stilistisch, semantisch en verstechnisch onderzoek, een persoonlijke confrontatie moet aangaan met de poëzie van het gedicht.

Aanvaarden we de congruentie van object en methode als weg en een zo intens mogelijke realisatie van dat object als doel, dan blijft er m.i. geen andere keuze, dan uit een objectief verantwoord geheel van mogelijkheden die combinaties te kiezen en creatief te verwezenlijken, die de analysant als subject de hoogste poëtische spanning opleveren. Beide fasen lijken mij even belangrijk. Zonder elkaar verarmen zij in hun gebruik het gedicht/de poëzie.

Zo eenvoudig is het:

‘Fragste die Lilie, die Rose
warumse, weshalbse, wiesose?’

Neen we willen enkel ‘die Lilie’ en ‘die Rose’ zo intens mogelijk genieten, maar dan ook precies ‘die Lilie’ en ‘die Rose’, en dat in hun volle rijkdom voor ons.