Raam. Jaargang 1969

[p. 33]

Freddy de Vree
Ritme en litanie in ‘Het boek alfa’

NOOT: Toen Het boek alfa verscheen (september 1963), werd het door de meeste recensenten gekraakt of half-misprijzend geloofd. Zelfs Jan Walravens vond het maar een soort nabootsing van de toen zeer en vogue nouveau roman. Bij wijze van reactie tegen deze vrij dolle interpretaties, en tegen de bewering dat het een ‘enorm moeilijk boek’ was, schreef ik eind 1963 een uitvoerige analyse, waarvan een fragment gepubliceerd werd in het tijdschrift ‘Bok’. Weverbergh nam het stuk op en ook een opstel over Homuculi van C.C. Krijgelmans, maar vervolledigde mijn tekst met een afkeurend napraatje. Tot zover de literaire historie.

De lezers hebben deze critici ondertussen ongelijk gegeven, zodat nu zelfs uitgebreide studies over het boek kunnen verschijnen. Dit feit zelf maakt het werk dat ik in 1963 schreef enigermate achterhaald en de verleiding voor mij was groot om, nu het weldra in extenso zal gepubliceerd worden, een ànder, minder didaktisch stuk te schrijven.

In 1963 kende ik bij voorbeeld niet het opstel van Karlheinz Stockhausen Zur Situation des Metiers (Klangkomposition), opstel dat dateert van 1953 en dat nu opgenomen is in deel I van zijn Texte zur elektronischen und instrumentalen Musik (DuMont, Keulen); evenmin kende ik toen de taalexperimenten van andere musici zoals Kagel, Berio of Ligeti. Ik geloof thans dat een meer extra-literaire benadering van Het boek alfa minstens even noodzakelijk is (de muzikale waarde van Alfa kwam goed tot haar recht in de radiofonische versie waarvoor ik in 1966 het script maakte en dat door Ab van Eyk werd gerealiseerd voor de N.C.R.V., met muzikale improvisaties van Jan Vriend, en in 1967 door Nederland werd ingezonden als selektie voor de Italiaprijs).

Hoe dan ook, Het boek alfa blijkt met de dag duidelijker aan te sluiten, als zuiver literair ekwivalent, bij de diverse muzikaal-fonetische stromingen èn bij de verschillende puristische bewegingen in de recente schilderkunst: zero, op'art en minimal art - maar niet bij de steriele theorieën van de zogenaamde nouveau roman.

De hiernavolgende pagina's vormen een slotfragment uit mijn studie van 1963.

[p. 34]

Het boek alfa is geen verhaal. De hoofdfiguur is een mens; niet alleen een soldaat: dat hij op wacht staat weten wij, maar de proloog - het is opvallend hoe de recensenten de proloog negeerden - toont duidelijk aan, dat het boek geschreven had kunnen worden vanuit gelijk welke situatie van de figuur, die tijdens 130 p. een ondeelbaar ogenblik lang op wacht staat.

Michiels heeft geen voorliefde voor soldaten, maar het is duidelijk dat al zijn boeken de oorlog of een oorlogssituatie behandelen. Het is, voor wie kan lezen wat er staat, zo, dat Michiels sinds zijn debuut steeds dezelfde roman heeft herschreven. Personages, situaties, romanbeschouwing, taalstruktuur zijn geleidelijk veranderd, hebben zich jarenlang toegespitst op één betrachting: op een zo eenvoudig mogelijke manier het essentiële van zichzelf uit te drukken. Het afscheid is een roman, Michiels' eerste roman, die binnenin een moderne struktuur de thematiek duidelijk en goed geschreven weergaf, maar is toch nog altijd een roman, waar inhoud en vorm gescheiden bleven, omdat de vorm als struktuur niet meer was dan een persoonlijke variatie op een oud, gegeven schema, omdat wel de inhoud, maar nog niet de vorm volkomen van hem waren. Omdat de struktuur van Het afscheid de uitdrukkingsmogelijkheden niet kon bieden, die Alfa wel biedt. Alles wat in Alfa staat, is al in de vorige werken te vinden, maar alleen Alfa geeft de sleutel.

De verhouding boek-lezer bestaat uit het kommunikatieve dat hun gemeenschappelijk is. Kommunikatie is afhankelijkheid van duidelijkheid en van de wil tot kommunikatie (van schrijver èn lezer). Finnegans Wake is kommunikatief op paradoksale gronden: de eruditie (= de studie die te verrichten valt), vereist om het boek te lezen is redelijk groot. Wie fragmenten uit ‘Wake’ hoort voorlezen, geniet van een direkte kommunikatie, die hem niet de letterlijke inhoud, maar wel de bedoeling van deze zelf-geschapen taal meedeelt. Het boek alfa (ik wil het niet vergelijken met Wake) is veel eenvoudiger, maar verenigt beide niveaux: wie leest, ‘hoort’ in zich het ritme evengoed als wie Michiels zelf hoort voorlezen. Het ritme van Alfa is, voor zover mij is bekend, uniek omdat het geen muzikaal ritme is, maar een half visueel, half auditief, half-ademhalend (dus syntaktisch) ritme. Het ritme is zeker een dwangsysteem, een obsessie (en voor de lezer een arbitraire spelregel) - maar wordt geleidelijk aan een rust, een besef dat alles eender is: in dit ritme zien wij de moeder en de vader en het meisje en de grote jongen en Schram en het kind en An en de priester en ook zien wij dat alles is ja en nee en ja en nee en ja en nee en ja en nee en ja en nee... een eindeloos bewegen op de golven van het ‘en’. Tussen de golven duiken figuren op die aldoor verglijden: soldaat en jongen en kind en gehuwde en verliefde en verloofde zijn èèn, zijn èèn met de vader die èèn is met de grootvader en èèn

[p. 35]

is met de overgrootvader...

Meisje is An is verpleegster is zacht is opdringerig. Grote jongen is vader is priester is Schram is buurman is slachter is sergeant is trommelaar is koster is kleine jongen op een kar. Is en is en is = is, is en is.

Daarrond en daartussendoor staat het kruis, en kruis is mes en bijl is zweep en bevel, is beslissing en straf.

Inderdaad: vanuit het twijfelperspektief, vanuit de taal van de twijfel (de taal van ja èn nee) worden van alle mensen de attributen, de daden, de gedachten, de manier van praten en brullen enzomeer in het ritme en in de taal vermengd. Alleen in de taal is dit mogelijk, in de taal als reflektiefmotorische konstruktie: in een film is het bijna onmogelijk een dergelijke planificatie in beelden om te zetten. L'année dernière à Mariënbad deed enkele stappen in die richting, maar met als opzet, het mechanisme van het geheugen te benaderen.

Dat we dus in het boek voortdurend van kind naar volwassene naar adolescent verwezen worden, is nodig om toe te laten dat de andere personages onderling verwisseld (en zelfs gelijkgeschakeld) worden, en is nodig om het ritme af te wisselen binnenin de taal zelf: kindertaal, dialoog, reflektie, beschrijving, herinnering enz. De lezer hoeft zich slechts te laten dragen door het boek: in het boek staat wat er staat: had Michiels een traktaat willen schrijven om te zeggen dat-dat enz., dan had hij Alfa niet geschreven. Maar Alfa is geschreven, en is als kunstwerk meer dan gewoon de schematische of verklarende struktuur.

Alfa transcendeert zijn schema; het is een boek waarin elk woord ritmisch èn inhoudelijk verantwoord is. Dat komt niet door het vlijtig invullen van een tevoren uitgetekend schema: het boek zit vol vondsten, vol onverwachte trekjes. Vol grandioze stukken (de litanie pp. 85-88). Vol smart. Vol personen zonder naam of gezicht, die door hun woorden bijblijven, in slechte of goede zin. Zo het meisje dat de ongelooflijke liefdesverklaring uitspreekt: ‘Je mag ook een andere naam voor me bedenken als je mijn naam niet mooi vindt. Dan mag je hardop de naam zeggen die je zelf bedacht hebt terwijl ik met je bezig ben.’

Binnenin de obsessieve ritmiek zijn fragmenten geïntegreerd, die aan het uiterste van de draagbare spanning raken: de hop-litanie, de ju-litanie, de kerkelijke litanie en de negatieve litanie zijn juist zo vèr doorgedreven dat ze binnenin het Alfa-ritme hun plaats vinden, erin kontrasteren, maar niet zo, dat ze uit de toon zouden vallen.

Nemen we de lyrische ‘ready-made’ van de ‘laten wij bidden’ -litanie. Een kind loopt in een processie: we weten al dat dit kind overgevoelig is voor lawaai en bevelen; dat het een hekel heeft aan al het verbale dat de

[p. 36]

godsdienst en haar varianten meebrengt. Hij hoort overal stemmen, honderden stemmen die een litanie opzeggen. De schrijver kan twee dingen doen, tenminste wanneer hij zich op eenvoudige wijze uitdrukken wil: schrijven: ‘honderden baden in koor’, of iets dergelijks - of schrijven: ‘Heilige Maria baden ze bid voor ons, enz.’ Aldus krijgt de lezer te horen wat het kind opmerkte (dat ze baden) en hoorde (Heilige Maria bid voor ons), en twee bladzijden lang krijgt hij het te horen, en begrijpt hij bijna als oorgetuige hoeveel wrevel, angst, haat enz., die litanie bij het kind teweegbracht. Het herhaalde: ‘baden ze bid voor ons’, met een rustpunt en een doorslaand klankverschil tussen baden ze en bid voor ons vervormt de ritmiek van de echte litanie, en schakelt de litanie in de organische ritmiek van het boek zèlf in: men moest het maar vinden, en dat vinden is niet zo eenvoudig. Het is het inschakelen van een geprefabriceerde taalstruktuur in een uiterst literaire taalstruktuur, zonder dat de lezer hierdoor gestoord wordt, zoals Fontana een doek doorkerft, en die kerf het schilderij niet schendt, maar bevestigt.

Ik denk dat een doorsnee lezer Het boek alfa op één à anderhalf uur kan uitlezen, en eruit halen wat gelijk welke analyse heeft opgediept: de symboliek vinden, de verbanden leggen, het opzet begrijpen en het ervaren ondergaan. Het is heus geen moeilijk boek, en iedere detail-ontleding doet het als lektuur ingewikkelder lijken dan het is. Uit Het boek alfa blijven de lezer geen figuren met naam, toenaam of gelaatsuitdrukking bij. Hij heeft een psychologische toestand beleefd d.m.v. een weergave via de taal, een weergave van gebeurtenissen die een figuur uit het boek als kind, als jongen, als adolescent, als gehuwde en als soldaat ondergaan heeft: die de soldaat evenals de lezer blijft ondergaan, omdat het probleem akuut, de situatie algemeen-menselijk is.

De lezer kan deze soldaat zelfs geen leeftijd toekennen: de soldaat lijkt pas gehuwd - dit hoeft niet zo.

Een ontroerende An-figuur blijft na lektuur bij: zelden vindt men zoveel poëzie in een dialoog als de ritmische, onirische, op hijgen afgestemde taalsekwentie van p. 128 tot 131.

Elk woord in de dialoog is met de weegschaal van jarenlange taal-manipulatie afgemeten, elk woord is aan zijn muziek getoetst, zoals de ij, oo-, an, ach-klanken van vraag en antwoord:

Waar lijkt het op wat je hoort?

Het lijkt op dansen.

(Lijkt het op permutatief herhaald als lang-ritme-deel: Het lijkt op (lang) - dansen (kort).)

[p. 37]

 

Wat doe je nog meer als de sneeuw?

 

Dromen ook.

 

Droom je dikwijls?

 

Soms, wanneer ik niet dans.

 

Dans je nu?

 

Nu niet.

 

(Let op ‘ook’ in het antwoord: Dromen ook.

 

Tegenstellingen: nog meer, ook - dikwijls, soms - nu, nu niet.

 

Enjambage: Soms, wanneer ik niet dans. Dans je nu? Nu niet.)

 

Op de herhaalde vraag: Wat doe je nog meer als de sneeuw?, antwoordt An:

 

Dromen ook. Lachen soms. Zingen ook. Bidden soms. - In die volgorde.

 

Zelfs een dof woord als ‘soms’ kan een zachte after-beat als een rijm geven:

 

Bidden soms.

 

Wat nog meer?

 

Zuchten soms.

 

Wat nog meer?

 

Huilen soms.

Het besluit van de dialoog somt op hoe beide verliefden in hun volstrekte, rustig fatalistische, eenzaamheid toch samen zijn in al wat zij zijn en niet zijn, doen en niet doen, spreken en verzwijgen:

Hoelang sneeuwt het nog?
Niet lang meer, tot we groot zijn.
Ga je me nu een kus geven?
Ik geef je een kus.
Stil nu.
Ja.
Je huilt.
Ik huil niet.
Dans je?
Dansen ook niet.
Bid je?
Bidden ook niet.
Zucht je?
Zuchten ook niet.
Lach je?
Lachen ook niet?
Droom je?
Dromen ook niet.
Luister je?

.............. In deze lyriek schemert schroom als van het kind (‘tot

[p. 38]

we groot zijn’), terwijl alles terugkomt op ja en nee, want zij ontkent steeds, een ontkenning die hij aanvaardt. De woordkeuze is zeer fragiel, toch valt er weinig mèèr te zeggen indien men werkelijk zijn liefde wil uitdrukken. Sneeuw, droom, stilte van de stem en stem van de stilte. Er zit een droevig iets geklemd tussen deze vreugde en deze lyriek, een aanvoelen van onmacht, die haar weergave vindt in een syntaktische lyriek (geen ‘oh wat ben je lief’, geen schorre beelden - alleen een bekentenis dat er tot An niets te zeggen valt, en dat spreken ook niet nodig is). Michiels bereikt een bijzonder schrijnend effekt in een dialoog, die uit de meest versleten ingrediënten van het liefdesvocabulair is opgesteld. Irreëel en louter syntaktisch toch reëel (zoals de meesterlijke fraze over Bloom bij Joyce: I feel so sad. P.S. So lonely blooming.) zodat in de dialoog bij Michiels de sneeuw een symbool van rust en warmte wordt:

Hoe kunnen we ons bewegen als de sneeuw?

Vallen terwijl niemand het hoort.

Of dansen.

Dansen ook.